نگاهى عميق به عيد نوروز(1)

عيد نوروز از جمله اعياد بسيار كهن است كه حرفهاى ضد و نقيض زيادى درباره آن گفته شده است: عده‏اى آن را عيد آتش‏پرستان دانسته (2) و عده‏اى بر اين باورند كه نوروز يكى از اعياد اسلامى است. هركدام از اين دو گروه براى خود ادله‏اى دارند كه در جاى خود از آن بحث‏خواهيم نمود. اين مطلب و چند عامل ديگر ما را بر آن داشت كه در اين موضوع مطالعاتى داشته باشيم:

عامل اول: وجود اين عيد به عنوان يكى از بزرگترين و با شكوه‏ترين اعياد در بين مردم كشور ما و برخى از كشورهاى همسايه.
عامل دوم: وجود احاديث كثيره در اين خصوص كه بى‏شك مى‏توان ادعاى تواتر آنها را نمود. بخصوص ما به احاديثى بر خورديم كه علل پيدايش اين عيد را بيان مى‏كنند.
سوم: ما هيچ كتاب فقهى را نيافتيم مگر اين كه در مورد اعمال نوروز از قبيل استحباب غسل، روزه، نماز در اين روز سخن گفته است.
اينها مطالبى نيست كه بتوان به آسانى از آنها گذشت، لااقل هر انسان خردمندى را وامى‏دارد كه ببيند اين عيد، كه آوازه آن، همه‏جا را فرا گرفته و يكى از اعياد رسمى كشور اسلامى مان است، از جنبه اسلامى و تاريخى پاى آن به كجا بند است؟
آيا عيدى است كه روز تاج‏گذارى و به قدرت رسيدن جمشيد، پادشاه ايران باستان را تداعى مى‏كند؟
يا عيدى است كه از اولين روز آفرينش و روزى كه از همه انسانها در روز الست‏به يگانگى خداوند متعال و نبوت پيامبر اسلام‏صلى الله عليه وآله و ولايت امامان معصوم‏عليهم السلام عهد و پيمان گرفته شد، تداعى مى‏كند؟

چهارم: عامل ديگرى كه ما را به اين كار واداشت، و حتى دل‏خوشى ما هم همين بود، مى‏ديديم كه اين روز به على و اولاد آن حضرت عليهم السلام منتسب است‏به نحوى كه نوروز را نام مبارك على‏عليه السلام و اين روز را روز اهل بيت و شيعيان آنها مى‏نامند.
بخصوص در سالى تنفس كرديم كه بنا به فرموده مقام معظم رهبرى، هم در آغاز و هم در پايان خود، مزين به عيد مبارك غدير است، خيلى مناسب است كه ما اين سال را به اين مناسبت‏سال امام اميرالمؤمنين على بن ابى طالب‏عليه السلام بدانيم و بناميم و خودمان را به آن بزرگوار نزديك كنيم (3) . اين مطلب ما را مصمم به تحقيق در اين مهم كرد كه شايد قدمى هرچند كوچك براى نزديكى به زواياى وجودى آن حضرت باشد. ان شاء الله.
به يارى خداوند متعال در اين نوشتار طى مباحثى مختلف از قبيل بحث روائى، فقهى، اصولى، تاريخى و رجالى پيرامون نوروز بحث مى‏نماييم.

گزيده‏اى از روايات در شان و عظمت نوروز
1 - به على‏عليه السلام هديه نوروزى عطا شد، فرمود: اين (هديه) چيست؟
گفتند: يا اميرالمؤمنين(هديه) روز نوروز است پس على‏عليه السلام فرمود: «هر روز را براى ما نوروز بسازيد» (4) .
2 - محمد بن سيرين مى‏گويد:به على (رضى‏الله عنه) هديه نوروزى عطا شد، فرمود: «هر روز را روز پيروزى قرار دهيد».
ابو اسامه مى‏گويد: (على) اكراه داشت از اين كه بگويد: (هر روزى) نوروز است‏» (5) .
3 - اسماعيل بن حماد بن ابى حنيفه گفت: من اسماعيل پسر حماد پسر ابى حنيفه پسر نعمان پسر مرزبان از فرزندان آزاده فارس هستم. خدا اصلا ما را بنده قرار نداده است، جدم در سال هشتاد متولد شد، و او را پيش على بن ابى طالب(رضى‏الله عنه) بردند در حالى كه او كوچك بود، پس على براى جدم دعا كرد كه خداوند به او و به ذريه‏اش بركت‏بدهد و ما اميدواريم از جانب خدا كه اين دعا در حق ما به خاطر على مستجاب شده باشد.
اسماعيل بن حماد گفت: نعمان بن مرزبان، آن همان كسى است كه فالوذج را در روز نوروز به على هديه داد، پس على‏عليه السلام فرمود: هر روزى نوروز ماست‏» (6) .
4 - نيز از او(على‏عليه السلام) نقل شده است كه به آن حضرت پالوده هديه دادند، فرمود:
به چه مناسبت است؟ گفتند: به مناسبت روز نوروز، فرمود: اگر قدر بدانيد پس هر روزى نوروز است‏» (7) . روايات ديگرى هم در اين خصوص داريم كه نشان مى‏دهد در آن زمان بسيارى از مردم به خدمت على‏عليه السلام هديه نوروزى مى‏برده‏اند و آن حضرت قبول مى‏فرمودند.
هديه‏ها غالبا عبارت بودند از شكر، پالوده، سمنو و گاه لباسهاى گرانبهاى زرباف كه در ظرفهايى از نقره مى‏گذاشتند و به خدمت آن حضرت مى‏بردند.
5 - معلى بن خنيس از امام صادق‏عليه السلام نقل مى‏كند كه فرمود:
همانا نوروز، همان روزى است كه پيامبرصلى الله عليه وآله براى على‏عليه السلام در غدير خم از مردم عهد گرفت پس مردم اقرار كردند به ولايت پس خوشا به حال كسى كه به عهد خود ثابت قدم ماند و واى به حال كسى كه آن را شكست.
و آن همان روزى است كه رسول خداصلى الله عليه وآله على‏عليه السلام را به سوى وادى جن روانه كرد پس از آنها عهد و پيمان گرفت.
و آن همان روزى است كه على‏عليه السلام در آن روز بر اهل نهروان غالب شد و ذوالثديه را كشت.
و آن همان روزى است كه قائم ما اهل بيت و صاحب امر ظاهر خواهد شد و خداوند او را به دجال غلبه مى‏دهد، پس آن حضرت دجال را بر كناسه كوفه به دار مى‏كشد. و هيچ نوروزى نيست مگر آن كه ما در آن انتظار فرج را داريم، براى اين كه نوروز از ايام ماست، ايرانيان آن را حفظ كرده‏اند، و شما(عرب‏ها) آن را ضايع كرده‏ايد.
پس پيامبرى از پيامبران بنى‏اسرائيل از خداوند خواست كه زنده كند قومى را كه از ترس مرگ از خانه‏هايشان بيرون رفتند و آنها هزاران نفر بودند و خداوند همه آنها را بميراند.
پس خداوند به آن پيامبر وحى كرد كه در گورهاى آنها آب بريزيد، پس ريختن آب به آنها در همين روز بود پس زنده شدند و حال اين كه سى هزار نفر بودند پس آب ريختن در روز نوروز سنت قديمى گرديد، اما هيچ كس علت آن را نمى‏داند مگر راسخان در علم و آن اولين روز از سال ايرانيان است (8) . اين حديث و حديث‏بعدى كه معلى از امام صادق‏عليه السلام نقل كرده است، در چند كتاب روائى و فقهى آمده است كه در آنها اختلافاتى ديده مى‏شود ما در ميان اين چند كتاب به كتاب «المهذب البارع‏» اعتماد كرديم و حديث را از آنجا نقل كرديم به چند علت كه بعد در بحث‏سندى احاديث‏بيان مى‏شود و مرحوم مجلسى در بحار اين دو حديث را به يك سند متصلا نقل كرده است.
معلى گفت: امام‏عليه السلام اين حديث را به من املاء كرد و من از املاء امام نوشتم.
6 - و همچنين روايت‏شده از معلى گفت: وارد شدم بر ابى عبدالله‏عليه السلام در بامداد روز نوروز پس (حضرت) فرمودند:
اى معلى آيا اين روز را مى‏شناسى؟
گفتم: نه. و لكى روزيست كه ايرانيان از آن تجليل مى‏كنند و در آن به همديگر تبريك گفته و دعاى خير مى‏كنند.
فرمود: اين چنين نيست قسم به خانه كهن(كعبه) كه در دل (شهر) مكه است نيست اين روز مگر براى يك امر قديمى كه آن را براى تو تفسير مى‏كنم. تا اين كه از آن مطلع شو.
پس گفتم: اگر اين علمى را كه نزد شما را فرا گيرم براى من دوست داشتنى‏تر است از اين كه تا ابد زندگى كنم، و خداوند دشمنان شما را نابود كند.
فرمود: اى معلى روز نوروز همان روزيست كه خداوند در آن از بندگانش عهد گرفت كه او را عبادت كنند و هيچ چيزى را شريك او ندانند و اين كه به رسولان و انبياء و اوليايش ايمان بياورند و آن اولين روزيست كه خورشيد در آن طلوع كرده، و بادهاى باردار كننده در آن وزيده است و گلها و شكوفه‏هاى زمين آفريده شده است. و آن روزيست كه كشتى نوح‏عليه السلام به كوه جودى قرار گرفته. و آن روزى است كه در آن قومى كه از ترس مرگ از خانه‏هاى خود خارج شدند و آنها هزارها نفر بودند پس خداوند آنها را ميراند و سپس آنها را در اين روز زنده كرد. و آن روزيست كه جبرئيل بر پيامبرصلى الله عليه وآله نازل گرديد.
و آن همان روزيست كه ابراهيم‏عليه السلام بتهاى قوم خود را شكست. و آن همان روزيست كه رسول خداصلى الله عليه وآله اميرالمؤمنين على‏عليه السلام را بر دوش خود سوار كرد تا بتهاى قريش را از بالاى خانه خدا به پائين انداخت و آنها را خرد كرد (9) .
7 - معلى بن خنيس از آقا امام صادق‏عليه السلام درباره نوروز روايت كرد فرمود:
هر وقت نوروز شد، پس غسل كن، و پاكيزه‏ترين لباسهايت را بپوش و خوش‏بو كن خود را با بهترين عطرهايت. و آن روز را روزه بدار.
پس زمانى كه نافله‏هاى (نمازهاى ظهر و عصر) و خود نمازهاى ظهر و عصر را خوانديد پس بعد از اينها چهار ركعت نماز بخوان (به اين نحو:) در اول هر چهار ركعت‏سوره فاتحة‏الكتاب بخوان و ده بار سوره «انا انزلناه فى ليلة‏القدر» و در ركعت دوم فاتحة‏الكتاب و بعد ده مرتبه «قل يا ايها الكافرون‏» و در ركعت‏سوم فاتحة‏الكتاب و بعد ده مرتبه «قل هو الله احد» و در ركعت چهارم فاتحة‏الكتاب و بعد ده مرتبه سوره «ناس و خلق‏» را بخوان.
و بعد از خواندن اين چهار ركعت (كه به رو ركعت‏بايد خوانده شود) سحده شكر كن و در سجده دعا كنه(برا يخودت) كه گناه پنجاه سال تو آمرزيده شود (10) . 8 - روايت‏شده از نبى اكرم‏صلى الله عليه وآله كه فرمود: براى على‏عليه السلام هفده اسم است.
پس ابن عباس گفت: يا رسول الله به ما خبر بده كه آن اسماء چه هستند؟
پس پيامبرصلى الله عليه وآله فرمود: اسم او نزد عرب «على‏» و نزد مادرش «حيدره‏» و در تورات «اليا» و در انجيل «بريا» و در زبور «قريا» و نزد روم «بظرسيا» و نزد فرس «نيروز» و نزد عجم «شميا» و نزد ديلم «فريقيا» و نزد كرور «شيعيا» و نزد زنج «حيم‏» و نزد حبشه «تبير» و نزد ترك «حميرا» و نزد ارمن «كركر» و نزد مؤمنين «سحاب‏» و نزد كافرين «مرگ سرخ‏» و نزد مسلمين «وعد» و نزد منافقين «وعيد» و نزد من «طاهر مطهر» است و اوست جنب خدا و نقس خدا و دست راست‏خداى عزوجل. بعد پيامبرصلى الله عليه وآله به اين دو آيه شريفه استشهاد كرد قول خداوند:
«خداوند شما را از نفس خود بيم مى‏دهد» و قول خداوند: «بل دستان او بازند، هر جور كه بخواهد ، انفاق مى‏كند» (11) .
شرح و توضيح مراد احاديث
در واقع ائمه اطهارعليهم السلام نوروز را به روزى كه خداوند در آن معبود و مسجود شده و دين و امر خداوند در آن ظاهر و غالب شده، تفسير كرده‏اند.
و اين معنا از احاديثى كه از اميرالمؤمنين على‏عليه السلام روايت‏شده است، كاملا به دست مى‏آيد چنانكه آن حضرت فرمودند: «هر روز ما نوروز است‏» (12) . چون پيداست كه ائمه اطهارعليهم السلام همواره به طاعت و پرستش خداوند مشغولند.
و يا در حديثى ديگر فرمودند: «هر چيزى را براى ما اختيار كنيد كه در اين صورت هر روزتان نوروز است‏» (13) . و يا در حديثى ديگر فرمودند: «اگر قدر بدانيد هر روزى نوروز است‏» (14) . يعنى اگر معصيت‏خداوند نكنيد و قدر عمر خود را بدانيد و هر روزى پيشرفتى داشته باشيد، آن روزتان نو و تازه است و الا اگر پيشرفت نداشته باشيد و درجا بزنيد پيداست كه اين روز همان روز گذشته مى‏شود و در اين صورت نه نوروز بلكه كهنه روز خواهد بود.
و چنانكه در حديث آمده است كه «هركس دو روزش باهم مساوى باشد،زيان كرده است‏» (15) . و بالاخره كلام گهربار على‏عليه السلام كه فرمود: «هر روزى كه در آن معصيت نكنيد، آن روز عيد است‏» (16) . در مورد نوروز هم همين حكم صادق است. بنابراين از ديدگاه ائمه اطهارعليهم السلام هر روزى كه در آن معصيت‏خداوند نشود و بلكه در آن روز امر دين خداوند ظهور و تبلور داشته باشد آن روز نوروز است و به همين خاطر امام صادق‏عليه السلام آن ايام را نوروز مى‏خواند چون در غدير خم امر خداوند ظاهر و غالب شد و دين او كامل شد و يا در بيعت دومى با على‏عليه السلام (17) و يا در جنگ نهروان كه على‏عليه السلام پيروز شد در واقع دين خدا پيروز شد و به اين سبب خداوند عبادت شد.
و يا روز نزول جبرئيل به پيامبر اكرم‏صلى الله عليه وآله به اين خاطر نوروز است كه سرآغاز توحيد و عبادت خداوند و دورى از شرك و جهالت است.
و بالاخره اگر روز ظهور مهدى‏عليه السلام نوروز ناميده مى‏شود، به خاطر پيروزى كامل دين و امر خداوند بر شرك و نفاق مى‏باشد و به همين خاطر روزى تازه و نو ناميده مى‏شود چون دنيا روزى تازه را شروع مى‏كند و در تمام اين امور كه در حديث ذكر شده، اگر نوروز ناميده مى‏شود به خاطر اين است كه دنيا با اين اتفاقات مهم روزى جديد و تازه را آغاز مى‏كند و به همين اعتبار 22 بهمن 57 را هم بايد نوروز بناميم.
بنابراين به اين نتيجه مى‏رسيم كه نوروز در احاديث، يك روز خاصى از سال نمى‏باشد پس احاديث نمى‏توان براى اثبات مدعاى خود تمسك بجوييم چه مدعاى ما نوروز معروف و مشهور در موقعى خاص از سال است.
نوروز سند افتخار ايرانيان
اما تحقيق مطلب اين است كه هر چند در نظر ابتدائى از اين احاديث چنين مطلبى استفاده مى‏شود بخصوص از احاديث امام على‏عليه السلام. اما با توجه به سؤال و جواب راويان اين احاديث‏به نظر مى‏رسد كه مقصود از نوروز، همان روز خاص است. مثلا «معلى‏» مى‏گويد:
«در روز نوروز بر امام صادق‏عليه السلام وارد شدم امام سؤال مى‏كرد: «آيا اين روز را مى‏شناسى؟».
معلى: «اين روزى است كه ايرانيان آن را تعظيم مى‏كنند و در آن به همديگر هديه مى‏دهند».
امام: «قسم به خانه كعبه كه در مكه است، اين روز نمى‏باشد مگر به خاطر يك امر كهن‏». و يا جملات پايانى حديث امام‏عليه السلام كه مى‏فرمايند:
«هيچ روز نوروزى نمى‏باشد الا اين كه ما در آن انتظار فرج را داريم براى اين كه آن از ايام ما و ايام شيعيان ما است (18) كه ايرانيان آن را حفظ كرده‏اند و شما (اعراب) آن را تباه كرده‏ايد». همه اينها شاهد بر اين مطلب است كه از نوروز روز خاصى را اراده كرده‏اند كه همان اول سال ايرانيان باشد و حتى در بعضى از احاديث تصريح شده است كه آن نوروز اول سال ايرانيان است.
پيداست آن نوروزى كه ايرانيان آن را از قديم‏الايام حفظ كرده‏اند، غير از همان عيد نوروز معروف و مشهور چيز ديگرى نمى‏باشد.
پس اين شبهه كه منظور از نوروز در احاديث، نوروز «وصفى‏» است، نه نوروز «علمى‏» بى‏مورد است.
همين جواب را مى‏شود در مورد احاديث مروى از على‏عليه السلام هم داد چون على‏عليه السلام اين سخنان را براى كسى كه در روز نوروز براى حضرت فالوده برده بود، بيان داشتند. مطلبى كه از اين احاديث استفاده مى‏شود، اين است كه نوروز در طول اعصار مختلف به وسيله وقوع تحولات بزرگ دينى و اجتماعى در آن همواره روح و حيات تازه‏اى به خود گرفته است‏به نحوى كه آن تحولات كه در نوروز واقع شده‏اند، شايسته اين بوده‏اند كه آن روز را نوروزى ديگر بناميم.
و يا ورود او را به آذربايجان (20) علت پيدايش نوروز مى‏دانند همين مطلب را در نظر داشته‏اند يعنى چون تجديد آئين ايزد پرستى در روزگارى كه صابئيت‏حتى پادشاه زمان را هم به پيروى از خود وادار كرده بودند، در نظر مردم بسيار با اهميت و بزرگ جلوه كرد آن روز را نوروز خواندند.
و همين باعث‏شد، كسانى كه اطلاع دقيقى از تاريخ پيدايش نوروز نداشتند، آن روز را علت پيدايش نوروز بدانند غافل از اين كه نوروز از زمان حضرت آدم‏عليه السلام موجود بوده است.
در واقع منظور از خواندن چنين ايامى به «نوروز» نه اين بوده كه آنها اين امر را منشا پيدايش نوروز بدانند، بلكه فقط خواسته‏اند، اهميت و عظمت آن روز را بيان و معرفى كنند.
بنابراين با كمى دقت‏به اين نتيجه مى‏رسيم كه احاديث، نوروز را به روزى كه براى تمام انسانها روزى نو و تازه است تفسير كرده‏اند نه روزى نو و تازه براى هر فردى كه در طول شب و روز فردى مؤمن و موفقى بوده است، يعنى احاديث -همانطور كه از مواردى كه برشمرده‏اند، به دست مى‏آيد- به افراد و جزئيات زندگى روز مره آنها نظرى ندارند، بلكه به تحولات اجتماعى و سياسى كه به تمام انسانها و عقايد آنها حكومت دارد، نظر داشته و نوروز را از اين حيث و جهت تعريف و تفسير مى‏كند.
نوروز آئينه تمام نماى ولايت على‏عليه السلام
اشكال: استظهار مذكور با احاديث مروى از على‏عليه السلام مخالف است چون احاديث ظهور در امور جزئى و فردى دارند نه امور كلى و عام.
جواب: امام على‏عليه السلام در زمانى نبوده‏اند كه بتوانند واقعيت مطلب را آن‏جور كه هست، بيان كنند يعنى چنانكه از قرائن به دست مى‏آيد، دشمنان على‏عليه السلام و اولاد آن حضرت با نوروز مخالف بوده‏اند و علت مخالفتشان هم با نوروز نه به خاطر اين بوده كه نوروز را از رسوم مجوسيان و كفار مى‏دانسته‏اند، بلكه علت مخالفتشان اين بوده است كه آنها مى‏ديده‏اند.
اين روز از قديم‏الايام در عالم به نام على‏عليه السلام و اولاد آن حضرت معروف و مشهور بوده است‏يعنى مى‏ديدند كه از اول خلقت‏خداوند سكه اين روز را به نام نامى على‏عليه السلام و پيروان آن حضرت زده است لذا با اين روز مخالفت مى‏كردند.
دليل ما همان حديثى است كه «ابن عباس‏» از پيامبر اكرم‏صلى الله عليه وآله نقل مى‏كند و همانطور كه ملاحظه نموديد، در اين حديث پيامبر اكرم‏صلى الله عليه وآله نوروز را نام و اسم على‏عليه السلام مى‏داند و مى‏فرمايد: در ميان ايرانيان اسم على‏عليه السلام نوروز است‏يعنى ايرانيان در زمان‏هاى گذشته على را به نام نوروز مى‏شناخته‏اند. و عيد بزرگ خود را متبرك و متصف به نام على‏عليه السلام كرده‏اند هرچند حقيقت و مقصود اين عيد چيزى غير از على‏عليه السلام و اولاد آن حضرت نمى‏باشد.
البته ايرانيان اين عيد را نسل اندر نسل از پيامبران و طبق حديثى كه از امام باقرعليه السلام نقل خواهيم كرد، از حضرت آدم‏عليه السلام به ارث برده‏اند.
بنابراين علت مخالفت اهل سنت‏با عيد نورووز كاملا روشن مى‏شود و آن اين كه آنها چون از پيامبر اكرم‏صلى الله عليه وآله اين حديث و دهها حديث مشابه ديگر را درباره نوروز و على‏عليه السلام شنيده بودند، با اين روز مخالفت مى‏كردند.
آنها مى‏دانستند كه اگر با نوروز مخالفت و مقابله نكنند، بايد مقام خلافت و سرپرستى مسلمانان را كه به بهاى دين و آخرت خود به دست آورده‏اند، از كف بدهند چون مى‏ديدند حيات و گسترش اين عيد حيات و گسترش على‏عليه السلام و ياران آن حضرت را به دنبال خواهد داشت.
پيداست كه اين يك پيام بزرگ داشت و آن اين كه از اول خلقت و آغاز حيات اولاد آدم‏عليه السلام على عليه السلام را به عنوان وصى و كامل كننده دين پيامبر آخرالزمان مى‏شناختند و به او اعتقاد داشته‏اند.
و الا اگر آنها با سنت كنار مخالف بودند در نماز تكتف (21) . نمى‏كردند. لذا آنها با نوروزى كه به روز ميثاق و پيمان به توحيد و نبوت و امامت ائمه اطهارعليهم السلام تفسير شده است، مخالف هستند نه با نوروزى كه به هر روز پر خير و سعادت تفسير شود، بنابراين على‏عليه السلام ناچار بود كه از تعريف نوروز واقعى دست‏بردارد و نوروز را جورى تفسير و تعريف كند كه با مذاق آنها سازگار آيد.
پس على‏عليه السلام در واقع در كلام خودشان تقيه كرده‏اند و در صدد بيان نوروز واقعى نبوده‏اند و از جمله دلائلى كه دلالت‏بر تقيه بخصوص در زمان على‏عليه السلام مى‏كند، عبارت از حديث امام صادق‏عليه السلام است كه فرمود: «شما (اعراب) نوروز را ضايع كرديد».
مخالفت اهل سنت‏با نوروز در كتب فقهى
مخالفت اهل سنت‏با نوروز در كتب فقهى آنها هم كاملا آشكار است كه ما در اينجا قسمتى از چند كتاب معتبير فقهى آنها ذكر مى‏كنيم:
در بدائع الصنائع: ج‏2، ص 79 گفته است: «روزه گرفتن در روز شنبه به تنهائى كراهت دارد چون تشبه به يهود است و همچنين روزه گرفتن در «نيروز» و «مهرجان‏» بدان اين كه تشبه به مجوس است‏».
و در المغنى ج‏3، ص 99 گفته است: «روزه گرفتن روز «نيروز» و روز «مهرجان‏» به تنهائى كراهت دارد براى انى كه آن روزها روزهايى هستند كه كفار آنها را بزرگ مى‏شمارند».
از جمله دلائل ديگر كه دلالت مى‏كند كه ائمه اطهارعليهم السلام بخصوص على‏عليه السلام تقيه مى‏كردند حديثى است كه قبلا از «سنن بيهقى‏» نقل كرديم. در پايان اين حديث «ابو اسامه‏» مى‏گويد: «على كراهت داشت‏بگويد نيروز» و به جاى نيروز گفت: «فيروز».
آيا امام نوروز را تفسير كردند يا تحريف؟
در اين‏جا اين سؤال پيش مى‏آيد كه چرا امام صادق‏عليه السلام در هر دو روايت فرمودند: «افسره لك حتى تفهمه‏» و نفرمودند: «اخبره لك‏» و يا «اقوله لك‏»؟ با توجه به اين كه امام‏عليه السلام در مقام اخبار از گذشته بودند.
به تعبير ديگر: مى‏بايست امام‏عليه السلام مى‏فرمودند علت‏حدوث نوروز را براى تو نقل و يا بيان مى‏كنم نه اين كه بفرمايند علت‏حدوث نوروز را براى تو تفسير مى‏كنم و چون كلمه تفسير ظهور در اين دارد كه بدون اين كه به علت پيدايش اين روز و يا حتى خود اين روز در نظر ديگران كارى داشته باشيم، بيائيم آن را بر محمل مورد نظر خود حمل كنيم يعنى در واقع بگوئيم نوروزى كه آنها مى‏گويند، و به آن اعتقاد دارند، نوروز نيست، بلكه نوروز اين است كه من براى تو تفسير و بيان مى‏كنم بخصوص با توجه به اين كه امام‏عليه السلام در جواب معلى كه گفت: روزى است كه عجم از آن تجليل مى‏كنند و در آن به همديگر تبريك مى‏گويند فرمود: نه اين چنين نيست‏با اين كه معلى هم مى‏دانست كه نوروز در چه موقعى از سال است و رسم و رسوم آن را هم مى‏دانست و براى امام‏عليه السلام تعريف كرد و اتفاقا تعريف معنى كاملا منطبق بر نوروز بود ولى با اين حال امام اين تعريف را رد فرمودند و اين دليل بر اين است كه امام خواسته‏اند نوروز را كه به معنى روز نو و تازه است، بنا به نظر و معتقدات خودشان تعريف و تفسير كنند؟
جواب:
تفسير به معنى پرده برداشتن و ظاهر نمودن حقيقت و واقعيت چيزى است و گويا معنايى كه مجمل است، آن را با يك پرده و پارچه‏اى پوشانده‏اند و همين امر، سبب اجمال و دورى از معنى واقعى آن مى‏شود، و تفسير اين است كه اين پرده كنار زده شده و معنى واقعى آشكار گردد.
نوروز هم گذشت زمان بر آن يك پرده ضخيم و تاريك انداخته كه ماهيت و حقيقت واقعى آن را از ما پوشانيده بود، و همين باعث‏شده كه مردم از نوروز و علت‏حدوثى آن برداشتها و تفسيرهاى مختلف و نادرستى بكنند. ولى در اين ميان اين امام‏عليه السلام است كه با علم الهى خود از نوروز و علت‏حدوث آن به درستى خبر مى‏دهد چون به اعتقاد ما شيعيان امام‏عليه السلام چنان‏كه اين كه از گناه به دور است، همچنين از اشتباه و خطا كه ناشى از جهل و غفلت و غيره است، نيز به دور مى‏باشد.
در حديث، كلمه و يا قرينه‏اى دال به اين كه منظور از نوروز غير از نوروز معروف و مشهور در نزد ايرانيان است وجود ندارد مگر «كلما» كه صرف ردع و منع است اما منظور امام اين نيست كه با اين جواب باور ايرانيان در مورد نوروز را رد كند، بلكه مى‏خواهد از علت واقعى نوروز خبر دهد توضيح اين كه اگر امام تعريف معلى را رد كردند نه به خاطر اين بود كه تعريف معلى نادرست‏بود و يا اين كه امام‏عليه السلام مى‏خواست نوروز مورد اعتقاد و منظور خود را بيان كند ولى معلى از نوروز مورد اعتقاد ايرانيان خبرداد و امام هم رد فرمود، بلكه اگر امام اين تعريف را رد فرمودند به خاطر اين بود كه اين تعريف يك تعريف سطحى و تعريف به رسم و رسوم بود و در اين تعريف هيچ اشاره به علت وجودى نوروز نشده است و خود معلى در صدر حديث هم بيان داشت كه من اين روز را نميشناسم اما ايرانيان چنين برخوردى با اين روز دارند و گويا معلى مى‏خواست از اين طريق نوروز را بشناساند كه امام معلى را از چنين تعريف منع و بازداشتند و خود در صدد تعريف واقعى آن برآمدند كه گذشت زمان باعث فراموشى علت واقعى نوروز و مراسم آن شده است.
حقيقت و جان مايه نوروز
حال امام مى‏خواهند با اين بيان ما را متوجه علت واقعى نوروز بكنند كه نوروز يك تحويل سال و يا ابتداى فصل بهار به تنهائى نيست، بلكه اگر نوروز را نوروز مى‏خوانند اين به خاطر وقايع و تحولات بزرگى چون غدير و ظهور امام زمان در چنين روزى مى‏باشد و همين تحولات عظيم و بزرگ باعث‏بزرگى و عظمت اين روز شده است و الا همه روزها در اين كه يك روز هستند، هيچ فرقى باهم ندارند و عباراتى چون «براى اين كه نوروز از ايام ماست، ايرانيان آن را حفظ كردند و شما آن را ضايع كرديد» و يا آن اولين روز از سال ايرانيان است و يا پس آب پاشيدن در نوروز سنت‏شرعى گشت همه اين عبارات كه در احاديث آمده است، دلالت مى‏كند كه منظور از نوروز همان نوروز مورد اعتقاد ايرانيان است نه چيز ديگر.
بنابراين با اطمينان كامل مى‏توانيم بگوئيم كه احاديث، نوروز را به عنوان روزى خاص از سال كه همان اول سال ايرانيان باشد، به روزى كه امر دين و قدرت خداوند در ميان مردم و جامعه ظهور و تبلور يافته و استوار مى‏شود، تفسير نموده‏اند.
دنباله دارد
پى‏نوشتها:
1) اگر خواننده گرامى در محتواى مقاله نظرى داشته باشد، براى ما ارسال بدارد تا در مجله منعكس شود.
2) المنجد، اقرب الموارد، معجم مفردات الفاظ القرآن، معجمع‏الفروق اللغوية، مجمع البيان، فرهنگ بزرگ جامع نوين، تحريم النوروز به نقل از كتاب «نوروز چه روزى است‏».
3) روزنامه جمهورى اسلامى 11/1/79 پيام رهبرى به مناسبت‏سال. گفتنى است كه اين مقاله در سال 79 نوشته شده است.
4) و اتى على عليه السلام بهدية النيروز، فقال: ما هذا؟ قالوا: يا اميرالمؤمنين اليوم النيروز، فقال: اصنعوا لنا كل يوم نيروزا» (من لا يحضره‏الفقيه: ج‏3، ص 300).
5) اخبرنا ابوعبدالله الحافظ، ثنا ابوالعباس محمد بن يعقوب، ثنا الحسن بن على بن عفان ثنا ابو اسامة عن حماد بن زيد، عن هشام عن محمد بن سيرين قال: اتى على(رضى الله عنه) بهدية النيروز، فقال: ما هذه؟ قالوا: يا اميرالمؤمنين هذا يوم النيروز. قال: فاصنعوا كل يوم فيروز» قال ابو اسامة كره ان يقول نيروز» (سنن بيهقى: ج‏1، ص 234).
توضيح : اين كه ابو اسامه مى‏گويد: على اكراه داشت از اين كه بگويد «نيروز است‏» برداشت نادرستى است چون ابواسامه در محضر على نبوده تا بگوئيم از چهره و يا كفيت كلام آن حضرت اين مطلب را فهميده است چون او اين حديث را به سه واسطه نقل مى‏كند بلكه على مى‏خواسته بگويد: «پيروزيد» اما چون حرف «پ‏» در كلام فصيح عرب به كار نمى‏رود، لذا تعبير به «فيروز» نمودند.
6) قال اسماعيل بن حماد بن ابى حنيفه انا اسماعيل بن حماد بن ابى حنيفه بن النعمان بن المرزبان من ابناء فارس الاحرار و الله ما وقع علينا رق قط، ولد جدى سنة ثمانين(نسخه‏اى كه نگارنده ديده، «ثمانين‏» مى‏باشد. ولى احتمال هست كه در اصل «ثلاثين‏» باشد; زيرا اگر ثمانين باشد با دوران زندگانى اميرالمؤمنين‏عليه السلام سازگار نيست) و ذهب به الى على بن ابى طالب و هو صغير فدعا له بالبركة فيه و فى ذريته و نحن نرجو من الله ان يكون قد استجاب لعلى.
قال : و النعمان بن المرزبان هو الذى اهدى الى على بن ابى طالب الفالوذج فى يوم النيروز، فقال على «نوروزنا كل يوم‏». (الانساب: ج‏2، ص 37).
7) دعائم الاسلام: ج‏2، ص 326.
8) حدثنى المولى السيد المرتضى العلامة بهاء الدين على بن عبدالحميد السارية باسناده الى المعلى بن خنيس عن الصادق ان يوم الينروز هو اليوم الذى اخذ فيه النبى لاميرالمؤمنين على العهد بغدير خم فاقروا فيه بالولاية فطوبى لمن ثبت عليها و الويل لمن نكثها و هو اليوم الذى وجه فيه رسول الله عليا الى وادى الجن فاخذ عليهم العهود و المواثيق. و هو اليوم الذى ظفر فيه باهل النهروان و قتل ذا الثديه. و هو اليوم الذى يظهر فيه قائمنا اهل البيت و ولاة الامر، و يظفره الله تعالى بالدجال فيصلبه على كناسة الكوفة. و ما من نيروز الا و نحن نتوقع فيه الفرج لانه من ايامنا حفظه الفرس و ضيعتموه ثم ان نبيا من انبياء بنى‏اسرائيل سال ربه ان يحيى القوم الذين خرجوا من ديارهم و هم الوف حذر الموت فاماتهم الله فاوحى اليه ان صب عليهم الماء فى مضاجعهم، فصب عليهم الماء فى هذا اليوم فعاشوا و هم ثلاثون الفا. فصار صب الماء فى يوم النيروز سنة ماضية لا يعرف سببها الا الراسخون فى العلم و هو اول يوم من سنة الفرس قال المعلى و املى على ذلك و كتبته من املائه.
و عنه انه اهدى اليه فالوذج فقال: ما هذا؟ قالوا: يوم نيروز قال: فنيروزا ان قدرتم كل يوم يعنى تمادوا و تواصلوا فى الله. (عوالى اللئالى: ج‏3، ص 41 - المهذب البارع، بحارالانوار: ج‏56، ص 116 - وسائل الشيعة: ج‏5، ص 288).
9) و روى عن المعلى ايضا قال: دخلت على ابى عبدالله عليه السلام فى صبيحة يوم النيروز، فقال: يا معلى اتعرف هذا اليوم؟ قلت لا. و لكنه يوم يعظمه العجم و تتبارك فيه قال: كلا، و البيت العتيق الذى ببطن مكة، ما هذا اليوم الا لامر قديم، افسره لك حتى تعلمه. فقلت: لعلمى هذا من عندك احب الى من ان اعيش ابدا. و يهلك الله اعدائكم. قال: يا معلى يوم النيروز، و هو اليوم الذى اخذ الله فيه ميثاق العباد ان يعبدوه و لا يشركوا به شيئا و ان يدينوا فيه برسله و حججه و اوليائه، و هو اول يوم طلعت فيه الشمس و هبت فيه الرياح اللواقح، و خلقت فيه زهرة الارض، و هو اليوم الذى استوت فيه سفينة نوح على الجودى. و هو اليوم الذى احيا الله فيه القوم الذين خرجوا من ديارهم و هم الوف حذر الموت فقال لهم الله موتوا ثم احياهم. و هو اليوم الذى هبط فيه جبرئيل على النبى و هو اليوم الذى كسر فيه ابراهيم اصنام قومه. و هو اليوم الذى حمل فيه رسول الله اميرالمؤمنين على عليه السلام على منكبيه حتى رمى اصنام قريش من فوق بيت الحرام فهشمها. (مدرك قبل).
10) عن المعلى بن خنيس عن مولانا الصادق‏عليه السلام فى يوم النيروز قال: اذا كان يوم النيروز فاغتسل و البس انظف ثيابك و تطيب باطيب طيبك، و تكون ذلك اليوم صائما.
فاذا صليت النوافل و الظهر و العصر فصل بعد ذلك اربع ركعات، تقرا فى اول كل ركعة فاتحة الكتاب و عشر مرات «انا انزلناه فى ليلة‏القدر» و فى الثانية فاتحة‏الكتاب و عشر مرات «قل يا ايها الكافرون‏» و الثالثة فاتحة‏الكتاب و عشر مرات «قل و الله احد» و فى الرابعة فاتحة‏الكتاب و عشر مرات المعوذتين و تسجد بعد فراغك من الركعات سجدة، الشكر و تدعوا فيها يغفر لك ذنوب خمسين سنة. (مصباح المتهجد ص 591، وسائل ج‏5، ص 288).
11) قد روى عن النبى‏صلى الله عليه وآله انه قال: لعلى‏عليه السلام سبعة عشر اسما فقال ابن عباس اخبرنا ما هى يا رسول الله؟
فقال: اسمه عند العرب على و عند امه حيدره و فى التوراة اليا و فى الانجيل بريا و فى الزبور قريا و عند الروم بظرسيا و عند الفرس نيروز و عند العجم شميا و عند الديلم فريقيا و عند الكرور شيعيا و عند الزنج‏حيم و عند الحبشه تبير و عند الترك حميرا و عند الارمن كركر و عند المؤمنين السحاب و عند الكافرين الموت الاحمر و عند المسلمين وعد و عند المنافقين وعيد و عندى طاهر مطهر و هو جنب الله و نفس الله و يمين الله عزوجل قوله «و يحذركم الله نفسه‏» و قوله: «بل يداه مبسوطتان ينفق كيف يشاء» (الفضائل تاليف شاذان بن جبرئيل قمى، ص 175).
12) الفقيه: ج‏2، ص 300 ح 4074 قال‏عليه السلام : «نيروزنا كل يوم‏».
13) همان.
14) همان.
15) بحارالانوار: ج‏71، ص 173 ح 5، باب 64.
16) بحار: ج‏91، ص 136، ح 5، باب 5.
17) اين قسمت در حديث‏بحار موجود است ولى در ساير نسخ احاديث موجود نيست.
18) اين قسمت‏حديث در بحار موجود است «لانه من ايامنا و ايام شيعتنا»ج‏56، ص 91.
19) بحارالانوار: ج‏56، ص 141، المحاسن و الاضداد، ص 27.
20) التفهيم لاوائل صناعة‏التنجيم: ص 253.
21) تكتف يعنى دو دست را روى‏هم بر سينه گذاشتن، عملى است كه اهل سنت هنگام نماز به آن معتقدند. مى‏گويند بزرگ اهل سنت(عمر) اين عمل را از مجوسان ايرانى اقتباس كرد و دستور داد از اين پس همه مسلمانان هنگام نماز، به عنوان خضوع در برابر خدا (همچون خضوع ايرانيان در برابر پادشاه) به آن ملزم شوند.

فصلنامه مكتب اسلام>شماره 1