مقدمه
ثروت (Wealth)، به كليه مواد و اشيايى اطلاق مى‏شود كه حاجتهاى بشر را رفع مى‏نمايند. اين ثروتها يا طبيعى هستند و مستقيم يا غير مستقيم مورد استفاده واقع مى‏شوند و يا توليد مى‏گردند ؛ يعنى به دست بشر، تغيير شكل يافته، مورد استفاده قرار مى‏گيرند.
در اقتصاد، مفهوم ديگرى به نام «دارايى (Assets)» هم وجود دارد. دارايى به دو دسته «واقعى» و «غير واقعى» تقسيم مى‏شود.
داراييهاى واقعى، عبارت‏اند از: ماشين‏آلات، زمينها و ساختمانهاى تحت مالكيت شركتها و همچنين شامل كالاهاى مصرفى با دوام، مانند: ماشين لباسشويى، دستگاههاى صوتى - تصويرى و خانه‏هاى مسكونى كه در مالكيت خانوارها قرار دارند. اين داراييها داراى بازدهى‏اند و با يكديگر تفاوت دارند. خانه‏هاى شخصى افراد در واقع، نوعى بازدهى براى صاحبان آنها هستند و در آنها زندگى مى‏كنند و هيچ‏گونه اجاره‏اى نمى‏پردازند. همين‏طور، صاحبان دستگاههاى صوتى - تصويرى بدون پرداخت اجاره از آنها بهره مى‏برند. داراييهايى از اين دست را دارايى واقعى مى‏نامند. در بعضى از كشورهاى صنعتى، ارزش دارايى واقعى هر فرد، حدود سى هزار دلار است.
نوع ديگر دارايى «دارايى مالى» است كه شامل پول، سهام، اوراق قرضه،(1) و يا اوراق مشاركت مى‏شود. مجموع داراييهاى واقعى و مالى را «ثروت» مى‏گويند.(2)
اگر ادعا كنيم برنامه‏ريزىِ اقتصاد غرب بر اين استوار شده است كه همواره از نظر كميت بر دارايى افراد افزوده شود و ثروت اشخاص زياد گردد، گزاف نگفته‏ايم. بازهم اگر ادعا كنيم كه برنامه‏ريزى عاقلانه (rational) افراد بر اين پايه است كه استفاده بهينه از اين ثروت نمايند بيراهه نرفته‏ايم.
در آن اقتصاد، يك اصل پذيرفته شده است كه هر فرد مى‏خواهد از راه حداكثر كردن سود، بر ثروت خويش بيفزايد. ثروت خوب و ثروت بد مفهومى ندارد. هر كارى كه منجر به افزايش مجموع داراييها شود خوب است ؛ امّا در اسلام، مباحث به گونه‏اى ديگر مطرح است. كلمه ثروت در متون دينى ما بسيار كم ديده شده است و در آيات و روايات، به جاى ثروت، واژه «مال» آمده است و به شخص ثروتمند، «غنى» گفته مى‏شود كه در مقابل آن، واژه «فقير» قرار مى‏گيرد.
در مورد ثروت در اسلام، سؤالاتى مطرح است كه اين نوشتار، در صدد پاسخ به بعضى از آنهاست.

1 . انگيزه كسب ثروت
اقتصاد دانان در تحليل رفتارهاى اقتصادى افراد، به كنكاش انگيزه‏ها پرداخته‏اند. از ديدگاه فيلسوفان اقتصادى غرب، مانند بنتام، هابز، ويليام جونز و آدام اسميت، هدف نهايى انسان، دستيابى به لذّت فردى است.(3)
امام على(ع) اين هدف نهايى از كسب ثروت و درآمد را نفى مى‏كند و حاكميت لذّت‏طلبى بر رفتار خود را به شدّت، انكار مى‏نمايد:
«من آفريده نشدم كه خوردن خوراكيهاى پاكيزه، مرا به خود مشغول دارد ؛ همچون حيوان پروارى كه تمام همّتش علف است، و يا همچون حيوان رها شده‏اى كه كارش چريدن و خوردن و پركردن شكم است و از سرنوشتى كه در انتظار اوست بى‏خبر است. آيا بيهوده يا مهمل و عبث آفريده شده‏ام؟(4)
هدف اصيل از نگاه اسلام، جلب رضايت خداوند است.
2 . ويژگيهاى مثبت ثروت
از آغاز پيدايش آدم كه روابط اجتماعى شكل گرفت و اين روابط بر اساس نيازها تنظيم گرديد، نياز انسان به خوراك و پوشاك و سرپناهى كه او را از سرما و گرما حفظ كند معنا پيدا كرد. تأمين اين نيازهاى فيزيولوژيك هم يا از طريق كالا و يا از طريق پول بوده است. در هر صورت، انسان بايد چيزى مى‏داشت تا به رفع اين نيازها بپردازد. قبيله‏ها و طايفه‏ها يا به واسطه زور و قدرتى كه داشتند شكل مى‏گرفتند و يا به واسطه مال و ثروتى كه اندوخته بودند. وگرنه فقيرانى كه توان اداره خود را نداشتند به تدريج، در معرض زوال قرار مى‏گرفتند و محورى كه بر گرد آن جمع شوند وجود نداشت.
امروزه نيز كه به تدريج، زندگى قبيله‏اى از بين رفته است شركتها و كمپانيهاى اقتصادى بر اساس ميزان سرمايه شركتها و قدرت مانور در بازارها طبقه‏بندى مى‏شوند. گرچه امروزه برخلاف دوران قديم، گروههاى علمى و پژوهشى و پاركهاى تحقيقاتى نيز از جايگاه ويژه‏اى برخوردارند.
نقطه مشترك قبيله‏ها و طايفه‏هاى قديم و كمپانيها و شركتهاى جديد اين است كه اجزا و عناصر آنها بايد افراد ثروتمند و متمكّن باشند، وگرنه هيچ‏گاه فقيرى را به درون خود راه نداده‏اند.
از نظر اسلام نيز داشتن مال و ثروت، يك ارزش است و بركاتى در آن نهفته است. رسول خدا(ص) فرمود:
ثروت، عيوب انسان را مى‏پوشاند و فقر، عيب او را آشكار مى‏سازد.(5)
و در بيان ديگرى فرمود:
با مال و ثروت، زندگى شيرين مى‏شود(6) و انسان، به آرامش مى‏رسد.(7)
يكى از راويان زمان امام صادق(ع) مطلبى از قول پيامبر(ص) شنيده بود كه باعث تعجب وى شده بود. لذا از جميل بن دُرّاج (صحابى امام صادق) سؤال مى‏كند كه: شنيده‏ام پيامبر(ص) فرموده اگر «شريف» از قومى نزد شما آمد، او را احترام كنيد. جميل، اين راوى را تصديق كرد ؛ ولى معناى شريف را از امام صادق(ع) سؤال كرد. حضرت فرمودند: «شريف كسى است كه صاحب مال و ثروت است».(8)
3 . از انباشت ثروت بايد پرهيز كرد
در اقتصاد غرب، معمولاً مال و ثروت يا مصرف مى‏شوند و يا به صورت پس‏انداز و سرمايه‏گذارى درمى‏آيند. البته سرمايه‏گذارى بالا يك «ارزش» است و معمولاً كشورهايى كه ريسك‏پذيرند سرمايه خود را در معرض اين خطر قرار مى‏دهند ؛ ولى سعى مى‏كنند در موارد و كشورهايى سرمايه‏گذارى كنند كه درجه ريسك پايين‏ترى دارند. مثلاً در مقايسه اقتصاد امريكا و ژاپن، گفته مى‏شود چون امريكا ريسك‏پذيرتر است، لذا پس‏انداز كمتر و سرمايه‏گذارى بيشترى دارد.
در اسلام نيز از انباشتن بيهوده ثروت، به شدّت نهى شده، در آيات و احاديث، تعبيرهاى بسيار شديدى عليه اين پديده زشت، وارد شده است:
روزى كه آن گنجينه‏ها را در آتش دوزخ بگدازند و پيشانى و پهلو و پشت آنان را با آنها داغ كنند و گويند اين است آنچه براى خود اندوختيد. پس كيفر آنچه را مى‏اندوختيد ، بچشيد.(9)
مفهوم مقابل كنز (اندوختن)، انفاق در راه خداست. اين انفاق مى‏تواند به صورت كمك به فقيران و درماندگان صورت گيرد. راه ديگر آن به جريان انداختن اين سرمايه در امور توليدى و ايجاد اشتغال است. راه اوّل (كه كمك مستقيم به نيازمندان است)، فايده اجتماعى ندارد ؛ امّا به جريان انداختن سرمايه در راه توليد، هم فايده شخصى و هم فايده اجتماعى دارد. اشتغال، باعث بالا رفتن توليد مى‏شود و توليد هم به طريق ديگرى مى‏تواند اشتغال را زياد كند.
يك مثال ساده اين مفهوم را روشن مى‏كند. فرض كنيد يك ميليارد واحد پولى را مى‏توانيم بين نيازمندان تقسيم كنيم. بعد از تقسيم، اين پولها به مصرف نهايى رسيده، تمام مى‏شوند ؛ ولى اگر با اين پول، كارخانه توليد قند تأسيس شود، عده‏اى مشغول به كار مى‏شوند، توليد قندْ بالا مى‏رود و نياز جامعه و كارگران كارخانه تأمين مى‏شود. از طرف ديگر، چون در اصطلاح، قند و چاى، دو كالاى مكمّل هستند و با هم مصرف مى‏شوند، كارخانه چاى‏سازى فعال مى‏شود و خود به خود اشتغال و توليد هم در آنجا بالا مى‏رود. لذا هر واحد اين يك ميليارد، داراى «فايده نهايى اجتماعى»(10) است.
پس به جاى انباشت ثروت و به جاى كمك مستقيم به فقيران، مى‏توان با فعّال كردن چرخه توليد، نوعى از انفاق در راه خدا را جامه عمل پوشانيد.
4 . ويژگيهاى منفى ثروت
الف) ريشه بديها
ريشه بسيارى از ناهنجاريهاى اجتماعى و جرم و جنايت، مال و ثروت است. به طمع كسب ثروت، دزدى صورت مى‏گيرد و به نيّت پنهان كردن ثروت، روابط خانوادگى و خويشاوندى تيره و تار مى‏گردد. در سطح كلان و ارتباط جوامع، علت پيدايش كشورهاى شمال و جنوب، غارت ثروت كشورهاى جنوب توسط كشورهاى شمال است. كشورهاى صنعتى غرب، همواره با اقتصادهاى تك محصولى رابطه دارند و اين محصولات را وارد كرده، كالاهاى مصرفى را روانه كشورهاى صاحب نفت، شكر، قهوه و… مى‏كنند تا هم بر ثروت خود بيفزايند و هم كشورهاى جنوب را نيازمند خويش نمايند. امروزه سرانه درآمد كشورهاى صنعتى حدود سى برابر كشورهاى جهان سوم است.(11)
آنچه اين فرآيند ظالمانه را تشديد مى‏كند، ايجاد ثروت و لذّت بيشتر است.
ب) طغيان و سركشى
مادام كه انسان در آرامش و راحتى زندگى مى‏كند و مشكل خاصى ندارد، گمان مى‏كند اگر مانعى پيش روى او قرار گيرد، با پول و ثروت، آن را از ميان برداشته، به نهايت لذت، دسترستى خواهد يافت و او را وادار به طغيان خواهد كرد. لذا خداوندى كه انسان را خلق كرده به زواياى وجودى او آگاهى كامل دارد و او را به گونه‏اى قرار داده كه بايد براى جلب روزى تلاش كند. تعدادى را هم آفريده كه به ظاهر بى‏نيازند. اين افراد، اولاً كسانى هستند كه خدا بر احوال آنها آگاه است، ثانياً رفتار آنها تفسير عينى اين آيه است كه:
اگر خدا روزى را بر بندگانش فراخ گرداند، مسلماً در زمين سر به عصيان برمى‏دارند ؛ ليكن آنچه را بخواهد به اندازه‏اى كه مصلحت است فرو مى‏فرستد. به راستى كه او به حال بندگانش آگاه بيناست.(12)
ج) فراموشى خدا
دنيا و آخرت، دو مفهوم متضاد و مقابل هم هستند. عده‏اى فقط لذتهاى دنيا را مى‏بينند و تمام تلاش و كوشش خويش را صرف در بهره بيشتر از آن به كار مى‏برند ؛ عده‏اى هم با گوشه‏نشينى و كناره‏گيرى از دنيا دل به سراى باقى، خوش كرده‏اند تا از لذّت جاودانه آن، كام خويش را شيرين كنند. از بررسى آيات و روايات، اين نكته به دست مى‏آيد كه بايد از هر دو، كام گرفت و هيچ يك را فداى ديگرى نكرد: «رَبَّنا آتِنا في الدُنيا حَسَنةً و في الآخِرَةِ حَسَنةً ؛(13) پروردگارا! از خوبيهاى جهان به ما ببخش، و نيز از خوبيهاى آخرت».
و به تعبير امام على(ع):
برگزيده‏ترين شما كسى است كه آخرتش را به سبب دنيايش رها نكند و دنياى خود را براى رسيدن به آخرت، ترك نگويد.(14)
نبايد دل بستن به مال و ثروت، موجب فراموشى خدا شود. گويا طبيعت مال و ثروت، آن است كه موجب اين فراموشى مى‏شوند. لذا قرآن هشدار مى‏دهد:
اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد، مبادا اموال و فرزندانتان شما را از ياد خدا غافل گردانند!؟ و هر كس چنين كند، آنان خود زيانكاران‏اند.(15)
خسارت نفس با خسارت مال، فرق دارد. گويا خسارت نفس، ترميم نمى‏پذيرد. لذا در قرآن آمده است:
پس هرچه را غير از او مى‏خواهيد، بپرستيد. بگو: زيانكاران در حقيقت، كسانى هستند كه به خود… ستم كرده‏اند.(16)
د) غُصّه‏هاى فراوان
درويش و غنى، بنده اين خاك درند
آنان كه غنى‏ترند محتاج‏ترند
گرچه مال و ثروت ويژگيهاى مثبتى دارد، ولى اين ويژگيها وقتى وجود دارند كه اين ثروت از راه حلال به دست آيد و علاوه بر تأمين نياز صاحب آن، در راه خدا خرج شود. اگر چنين نباشد، ممكن است چند صباحى رضايت صاحبش را حاصل كند، ولى همواره موجب نگرانى و دلْ‏مشغولى است. هم به فكر زياد كردن آن است و هم به فكر حفاظت آن و هم حفاظت از خودش. كم اتفاق افتاده فقيرى مورد سوء قصد قرار گيرد. ولى در تاريخ، موارد زيادى از تعرّض به مال و جان ثروتمندان، ثبت شده است.
پيامبر (ص) فرمود:
مال دنيا هرچه زيادتر و انبوه‏تر شود، بلاى بيشترى بر صاحب آن وارد مى‏شود.(17)
نتيجه
آنچه از آيات و روايات و نظريات اقتصادى فهميده مى‏شود، اينكه جمع كردن مال و ثروت و هر روز بر آن افزودن، مورد قبول هيچ‏كدام از دو نظريه اقتصاد اسلامى و اقتصاد غربى نيست ؛ بلكه بايد از راه صحيح، درآمد كسب نمود، به اندازه كفاف، مصرف كرد، و مازاد آن را بعد از اداى حقوق آن، در مسير سرمايه‏گذارى و يا كمك كردن به نيازمندان خرج نمود كه البته راه اول در بسيارى از موارد و شرايط ، صحيح‏تر به نظر مى‏رسد ؛ چون هم توليد را افزايش مى‏دهد، هم بيكارى را كم مى‏كند و هم انگيزه توليد كالاهاى ديگر را فزونى مى‏بخشد.
حسن ختام اين نوشتار، سخن رسول خدا(ص) است كه فرمود:
جمع كردن مال، پنج ويژگى دارد و جمع نكردن آن هم پنج ويژگى ديگر. امّا ويژگيهاى جمع مال و ثروت:
1. به سختى جمع مى‏شود ؛ 2 . اصلاح مال و ثروت و به آن مشغول بودن، انسان را از ياد خدا باز مى‏دارد ؛ 3 . مورد دستبرد و سرقت واقع مى‏شود ؛ 4 . ممكن است صاحب آن را بخيل بخوانند ؛ 5 . دلبستگى به آن، موجب دلْ‏كندن از صالحان و نيكان مى‏شود.
امّا ويژگيهاى دل نبستن به مال و ثروت:
1 . راحتى انسان ؛ 2 . فراغت داشتن براى ذكر خدا؛ 3 . ايمن بودن از سارق (و سرقت) ؛ 4 . برگزيدن اسم «كريم» براى خود ؛ 5 . همنشينى با صالحان و خوبان.(18)
________________________________________
1. در جمهورى اسلامى ايران، اوراق قرضه، اشكال شرعى دارد. لذا به جاى آن، اوراق مشاركت وجود دارد.
2. نگاه كنيد به: اقتصاد كلان، درنبوش و استانلى فيشر، ترجمه: تيزهوش تابان، ص 209.
3. نگاه كنيد به: دانشنامه امام على(ع)، سيره اقتصادى امام على(ع)، سيدرضا حسينى، ص 266.
4. نهج‏البلاغه، نامه 46.
5. كنزالعمال، ح 28669.
6. همان، ح 6346.
7. الكافى، ج 5، ص 89 ، ح 2.
8. همان، ج 8، ص 220، ح 272.
9. سوره توبه، آيه 35 ؛ براى اطلاع بيشتر، ر.ك به: التنمية الإقتصاديه، محمد محمدى رى‏شهرى.
10. Social Marginal utility.
11. ر.ك به: مدارهاى توسعه نيافتگى، حسين عظيمى، نشر نى.
12. سوره شورى، آيه 27.
13. سوره بقره، آيه 201 .
14. كنزالعمال، ج 3، ص 732.
15. سوره منافقون، آيه 9.
16. سوره زمر، آيه 15.
17. امالى صدوق، ص 443، ح 591.
18. صحيح مسلم، ج 4، ص 2274، ح 7.