«زنگ پايان كلاس به صدا درآمد. بلند شدم و به طرف رضا رفتم تا با هم به سمت خانه برويم ؛ امّا رضا زودتر از من از كلاس خارج شد و با ديگر دوستانش راهى خانه شدند. زنگ تفريح روز بعد هم كه از كلاس بيرون رفتيم، سلام سردى كرد و نزد احمد و على و محمد رفت و با آنها مشغول صحبت شد. احساس كردم كه رضا ديگر آن‏گونه كه قبلاً مرا دوست مى‏داشت، دوست ندارد و نمى‏خواهد كه با من رابطه‏اى داشته باشد.
چند روزى بود كه تنها بودم و دوستى نداشتم. در اين چند روز، درس خواندن برايم سخت شده بود و ديگر حال و حوصله درس خواندن نداشتم…».
به راستى همان‏گونه كه انسان، احتياجات بدنى مانند آب و غذا و اكسيژن و… دارد، احتياجات روانى هم دارد. به نظر روانشناسان، احتياجات روانى به اندازه احتياجات بدنى براى انسان ضرورى و حياتى است. بر همين اساس، احتياجات روانى را جزو احتياجات اساسى قلمداد مى‏كنند. از اصيل‏ترين و اساسى‏ترين احتياجات روانى افراد كه همواره روانشناسان آن را در درجه اول اهميت قرار مى‏دهند، برخوردارى از «محبّت» است. افراد بشر در هر دوره از زندگى دنيا نياز دارند كه مورد محبّت ديگران (پدر، مادر، دوستان و…) قرار گيرند و در پاسخ به اين نياز است كه افراد در طول زندگى به انتخاب دوست، تشكيل خانواده يا مصاحبت با افراد و همكاران اقدام مى‏ورزند.
عدم تأمين اين نياز، باعث پيدايش تشويش و اضطراب در افراد مى‏شود. كمبود و فقدان محبت، تأثيرات سوء و ضايعات دردناكى در روح افراد به وجود مى‏آورد و روابط آنها را با ديگران تحت تأثير قرار مى‏دهد. فردى كه مورد بى‏مهرى قرار مى‏گيرد، خود كم‏بين مى‏شود، در او عقده حقارت ايجاد مى‏گردد، عزّت نفسش خدشه‏دار مى‏شود، حسود و كينه‏توز بار مى‏آيد و يا به سوى تنهايى و انزوا مى‏رود.
اگر نوجوان و يا جوانى، در كانون خانواده از محبّت، سيراب نشود، آن را در خارج از خانواده جستُ و جو مى‏كند كه زمينه بسيارى از فريبها و انحرافات از همين جا فراهم مى‏شود.
اين نياز، با عزّت نفس همبستگى مثبت دارد به هر اندازه كه انسان بيشتر مورد محبّت قرار گيرد از عزت نفس بالاترى برخوردار مى‏گردد و در نتيجه، انسانِ موفّق‏ترى خواهد بود ؛ اما اگر به دنبال عدم تأمين اين نياز، عزّت نفسْ خدشه‏دار گردد، مشكلات بسيار فراوانى را به وجود خواهد آورد كه در ادامه به آنها خواهيم پرداخت. در اينجا، براى روشن‏تر شدن مقصودمان، ابتدا چند واژه را تعريف مى‏كنيم تا تمايز بين آنها معلوم گردد.

الف . عزّت نفس (احترام به خود)
هر انسانى بر اساس ملاكها و معيارهايى كه در اختيار دارد، همواره خود را مورد ارزيابى و قضاوت قرار مى‏دهد و ميزان كارآيى، موفقيت و ارزشمندى خويش را تعيين مى‏نمايد. بدين ترتيب، جايگاهى كه فرد به خود مى‏دهد درجه عزّت نفس او را مشخص مى‏نمايد.
ب . خودپنداره
مجموعه‏اى از مفاهيمى است كه فرد براى توصيف خويش از آنها استفاده مى‏كند. انسان مى‏تواند خود را به عنوان «بازيگر خوب فوتبال» يا «علاقه‏مند به داستانهاى علمى» در نظر بگيرد كه اين‏گونه موارد از جمله اجزاى خودپنداره وى به شمار مى‏روند.
تفاوت خودپنداره و عزّت نفس در اين است كه عزّت نفس، ارزيابى اطلاعات تشكيل دهنده خودپنداره است و از احساسات انسان در مورد تمام ابعاد وجودش ناشى مى‏شود. بنابراين، احترام به خود در هر فرد بر مبناى تركيب اطلاعات عينى در مورد خود و ارزيابى ذهنى از آنها شكل مى‏گيرد.
ج . خودِ ايده‏آل (آرمانى)
آنچه كه فرد به آن احترام مى‏گذارد يا مى‏خواهد شبيه آن باشد و آرزوى رسيدن به آن را دارد.
د . محبوبيت
جايگاه و موقعيتى كه فرد در نزد ديگران دارد و به خاطر آن، مورد احترام قرار مى‏گيرد.

ارزيابى «احترام به خود»
انسان موفق انسانى است كه از «عزّت نفس» بالايى برخوردار باشد و يا به تعبير ديگر، «احترام به خود»ش مثبت باشد.
هنگامى كه «تصوّر فرد از خود» و «خودِ ايده‏آل فرد» به خوبى با هم هماهنگ باشند، احترام به خود مثبت خواهد بود. براى مثال، جوانى كه براى موفقيت تحصيلى، ارزش قايل باشد و در ضمن، دانش‏آموز خوبى هم باشد، در مورد خودش احساس خوبى خواهد داشت ؛ زيرا ارزيابى مثبتى از خصوصيات واقعى خويش دارد.
برعكس، فردى كه خودِ ايده‏آلش، فرد بسيار محبوبى است، اما در واقعيت، دوستان كمى دارد، «احترام به خودِ» ضعيفى خواهد داشت. اختلاف ميان تصوّر فرد از خود و خود ايده‏آل، مشكلاتى در زمينه «احترام به خود» به وجود مى‏آورد. اختلاف زياد ميان تصوّر فرد از خود و خود ايده‏آل به «احترام به خودِ» ضعيف مى‏انجامد، درحالى‏كه اختلاف كم معمولاً بر «احترام به خودِ» قوى دلالت مى‏كند. اين نوع ارزيابى بر اساس انواع تلاشها و علايق فرد در بسيارى از زمينه‏هاى زندگى انجام مى‏شود.
ارزيابىِ «خودْ پنداره»
آيا مى‏توانيد تصوّرات از خود و خودپنداره خود را مورد ارزيابى قرار ندهيد؟ آيا با اينكه احساس مى‏كنيد ديگران، شما را دوست ندارند، مى‏توانيد اين عدم احساس محبوبيت را مورد ارزيابى قرار ندهيد؟ خواسته يا ناخواسته انسان نمى‏تواند خود را از محدوده ارزشها آزاد ساخته، خويشتن را از آن معاف دارد.
هر انسانى، اعم از اينكه ارزشهايى كه معيار قضاوت او از نفس خويش است آگاهانه يا ناآگاهانه، معقول يا نامعقول، سازگار يا متناقض و در جهت زندگى باشد يا بر ضدّ آن، خود را بر طبق معيارها و موازين معينى مى‏سنجد و به هر اندازه‏اى كه نتواند خود را با آن معيارها وفق دهد و در رسيدن به آنها ناكام شود، به همان اندازه، حس ارزشمندى و احترام او نسبت به خويش جريحه‏دار مى‏گردد.
براى انسان، هيچ حكم ارزشى‏اى مهم‏تر از داورى او در مورد نفس خويش نيست. ارزشيابى شخص از خويشتن قطعى‏ترين عامل در روند رشد روانى اوست و اين ارزشيابى تماماً به شيوه قضاوت آگاهانه و صريح، شفاهى يا كتبى، يا بر شمردن صفات و توصيف حالات نيست، بلكه به صورت احساس است. احساسى كه جدا كردن و شناسايى آن مشكل است ؛ زيرا پيوسته توسط انسان، تجربه مى‏شود و جزئى از هر احساس ديگر انسانى است و در هر واكنش احساساتى دخيل است.
هر احساس، زاييده يك برآورد است، و بازتاب يك ارزشيابى، «سودمندى» و يا «زيان‏بخشىِ» برخى از جنبه‏هاى حقيقت به حال انسان است. بنابراين، تصويرى كه يك فرد از خويشتن دارد، به طور ضمنى در همه واكنشهاى ارزشى او تجلّى مى‏كند. هر نوع قضاوت، اين سؤال را پيش مى‏آورد كه «آيا به نفع من است يا به زيان من؟» و اين، خود به خود متضمّن نمايى از «من» است و تصويرى از نفس را به دنبال خود مى‏كشد.
انسان نياز دارد كه به خود احترام بگذارد ؛ زيرا براى نيل به ارزشها ناگزير از عمل است و به منظور آنكه وارد عمل شود، نياز دارد كه به ثمره عمل خود ارج نهد. براى آنكه انسان، خواهان ارزشهايى باشد، بايد خود را مستعد لذت بردن از آنها بداند و براى آنكه براى نيكبختى تلاش نمايد، بايد خود را شايسته آن بداند.
فوايد ارزيابيها
ارزشيابى شخصى از خويشتن، اثرات برجسته‏اى در جريان فكرى، احساسات، تمايلات، ارزشها و هدفهاى وى دارد و كليد فهم رفتار اوست. به منظور شناخت كيفيّات روانى انسان و پى‏بردن به روحيات او بايد به طبيعت وى، ميزان حرمت (عزّت) نفس وى و معيارهاى قضاوت وى درباره خويشتن آگاهى يافت.
انسان، تمايل به داشتن حرمت نفس را امرى ضرورى و الزام‏آور و اساسى مى‏داند و در هيچ وضعيتى، چه اين ضرورت را در وجود خود به وضوح، شناسايى نمايد يا نه، نمى‏تواند منكر اين واقعيت شود كه ارزشيابى او از خويشتن، اهميتى حياتى دارد و به اندازه مسئله مرگ و زندگى مهم است. هيچ كس نمى‏تواند نسبت به داورى خود درباره خويشتن بى‏تفاوت باشد ؛ زيرا طبيعت وى چنين اجازه‏اى را نمى‏دهد.
از طرفى ديگر، انسان، آنچنان مشتاق و نيازمند به داشتن نظر مثبت و مناسب درباره خويش است كه امكان دارد در اين راه، حقيقت را ناديده انگارد، قضاوتش را تحريف، و ذهن خود را تجزيه كند و احساسات نامناسب را سركوب سازد تا از رودررويى با حقايقى كه ارزشيابى او را در مورد خويش خدشه‏دار مى‏كند و به آن جهت منفى مى‏دهد، پرهيز نمايد.
انسانى كه معيارهاى نامعقولى را انتخاب كرده و پذيرفته است كه خود را بر اساس آنها قضاوت و ارزشيابى كند، ممكن است آشكارا و با زشتى به‏سوى هدفهايى مخرّبْ سوق داده شود تا خود را قانع و مطمئن سازد كه داراى فضايل و حرمت نفس است ؛ هرچند در واقع، فاقد آنهاست.
انسانى كه داراى حرمت نفس نيست، به ميزان فقدان آن، خود را مجبور به جعل و كسب نوع كاذبى از حرمت نفس مى‏نمايد تا با توسّل به تصوير دروغين و بدلى آن، چهره خود را بيارايد و با اين حسّ نوميدى و اين باور كه رودررويى با جهان، بدون برخوردارى از حرمت نفس به منزله بى‏پناه كردن و خلع سلاح خويش است (كه نهايتاً منجر به تخريب نفس مى‏گردد)، خود را از نظر روانشناسى به طريق باطل سوق مى‏دهد.
يك استعداد - يك رسالت
نياز انسان به حرمت (عزّتِ) نفس، غريزه‏اى در نهاد آدمى است ؛ ولى انسان، فاقد علم مادرزادى براى برآوردن اين نياز و يا اطلاع از حرمت نفس است و در واقع، رسالت و مسئوليت او اين است كه چنين معيارهايى را كشف نمايد.
تمام مردم به طور طبيعى به شرافت و عزّت نفس، متمايل‏اند و از آن، خشنود مى‏گردند و از پستى و فرومايگى متنفرند و از آن، احساس رنج و عدم رضايت مى‏نمايند. ميل به عزّت نفس مانند ساير تمايلات طبيعى، از روز اوّل ولادت به صورت زمينه و استعداد، در نهاد فرزندان بشر نهفته است و به موازات تغيير و تحولاتى كه در جسم انسان صورت مى‏گيرد اين تمايل نيز تدريجاً شكفته شده، رنگ تحقّق و فعليت به خود مى‏گيرد.
عزّت نفس از طرفى براى تمام افراد، يكى از بزرگ‏ترين فضايل اخلاقى و سجاياى انسانى است و از طرف ديگر، محرّك آدمى در اجراى ساير برنامه‏هاى اخلاقى و وظيفه‏شناسى نسبت به ديگران است. به عبارت ديگر، شرافت نفس، علاوه بر آنكه خود از نظر فردى (براى كودك، جوان و بزرگسال)، يكى از صفات ستوده است، مى‏تواند ضامن اجراى ساير صفات پسنديده در محيط خانواده و آموزشگاه و اجتماع نيز باشد و دارنده‏اش را به مراعات تمام وظايف اخلاقى و انسانى وادار سازد.
امير مؤمنان(ع) مى‏فرمايد: كسى كه فرومايه و خود كم‏بين است، از كارهاى پست و موهن، جدايى ندارد».(1)
تكامل عزّت نفس
عزّت نفس، مخصوص بزرگسال نيست ؛ بلكه كودكان نيز مانند بزرگسالان به شرافت معنوى و شخصيت خود، علاقه دارند و اگر كسى به حيثيتشان آسيبى برساند، سخت رنجيده خاطر و خشمگين مى‏شوند و از خود، عكس‏العمل نشان مى‏دهند.
والدين و مربيان اگر بخواهند به كودكان خود دستورى بدهند يا در محيط خانواده مراتب قدرت خود را اثبات كنند، بايد مراعات شرافت آنها را بنمايند و طورى رفتار كنند كه عزّت نفس آنها لطمه نبيند و شخصيتشان سركوب نگردد ؛ چرا كه اگر با آنها آمرانه سخن گويند و با خشونت برخورد نمايند، نه‏تنها از آن «دستور» اطاعت نمى‏كنند، بلكه آشكارا به مخالفت و ستيز برمى‏خيزند و بدين‏وسيله از گفتار و رفتار تند و موهِن اولياى خود، انتقام مى‏گيرند.
نوجوانان و جوانان، با شدت بيشترى شيفته عزّت نفس و عاشق شرافت و عُلوّ همت هستند و كوچك‏ترين خوارى و ذلّت را براى خود، بزرگ‏ترين مصيبت مى‏دانند و اگر كسانى به تندى و با اهانت با آنها برخورد كنند و باعث شكست شرافت و عزّت نفسشان گردند، به سختى برآشفته و خشمگين مى‏شوند و ممكن است در مقام انتقامجويى به كارهاى خطرناكى دست بزنند و احياناً خسارات غيرقابل جبرانى به بار بياورند.
عزّت نفس و پيشرفت
خوى پسنديده عزّت نفس، يكى از پايه‏هاى اساسى شخصيت آدمى و باعث نيل به افتخار و سربلندى است. عزّت نفس، مايه آزادگى و علوّ همت است. افراد شريف و عزيزالنفس، هرگز به ذلّت و بندگى ديگران تن نمى‏دهند و سرمايه شرافت و آزادگى خود را با هيچ متاع گران قيمتى معامله نمى‏كنند.
به عنوان نمونه، اگر محصّل وظيفه‏شناسى در حضور شاگردان آموزشگاه، مورد تمجيد و تشويق واقع شود، قطعاً در وى اثر خوبى مى‏گذارد و اميدش را فزون‏تر و روحيه‏اش را قوى‏تر مى‏سازد. به نظر مى‏رسد كه تشويق، او را براى پيمودن كلاسهاى بالاتر، آماده‏تر مى‏كند و به مجاهده و كوشش بيشترى وادارش مى‏سازد.
بر عكس، اگر محصّل متخلّف و بدكار، مورد توبيخ و سرزنش قرار گيرد و در مقابل ساير محصّلين، شخصيت و عزّت نفسش در هم شكسته شود، نه‏تنها اين عمل، وى را اصلاح نمى‏كند، بلكه ممكن است تحقير و اهانت، اثر معكوس داشته باشد و محصّل متخلّف را به مقاومتْ وادار كند و او را در ادامه دادن كارهاى بد، جسورتر نمايد. سرزنش و ملامت محصّل متجاوز در محيط آموزشگاه، يك اشتباه بزرگ تربيتى است و نتايج نامطلوبى به بار مى‏آورد و اشتباه بزرگ‏تر، تكرار ملامت و زياده روى در توبيخ است ؛ چرا كه اين كار، از يك طرفْ اثر روانى توبيخ و نتيجه كيفرى آن را از ميان مى‏برد و از طرف ديگر، فرد توبيخ شده را به انتقامجويى و لجاجت وامى‏دارد.
اسلام و عزّت نفس
پيشواى گرامى اسلام از آغاز دعوت به تمام مسلمين، درس عزّت نفس و عُلوّ طبع داد و آنان را با شرافت معنوى و فضيلت روحانى تربيت كرد و اين موضوع در اسلام به قدرى مهم و ارزنده وانمود شده است كه خداوند در قرآن شريف، عزّت مؤمنان را در رديف عزّت خود و عزّت پيامبر گرامى خود به حساب آورده است: «عزت، براى خدا و براى پيامبر و براى مؤمنان است».(2)
در آيين مقدّس اسلام، تمام مسلمانان، اعم از زن و مرد، فقير و غنى، ضعيف و قوى و خلاصه هر كس از هر طبقه و در هر مقام، به قدرى عزيز و محترم است كه به موجب روايات بسيارى، خداوند، اهانت به هر يك از آنان را مخالفت و جنگ با خود شناخته است.
عزّت نفس و سازگارى اجتماعى
اغلب متخصّصان، «احترام به خودِ» مثبت يا «عزّت نفس» بالا را به عنوان عامل اصلى در سازگارى اجتماعى - عاطفى در نظر مى‏گيرند. اين ديدگاه، بسيار گسترده است و تاريخچه‏اى طولانى دارد. روانشناسان و جامعه‏شناسان برجسته‏اى (از قبيل ويليام جيمز، جورج هربرت ميد و چارلز كولى) از جمله اولين افرادى بودند كه بر اهميت احترام به خودِ مثبت، تأكيد داشتند. سالها بعد، نئو فرويديها (همچون آدلر، هورناى، راجرز و فرام)، مفهوم «خودْپنداره» را در نظرات خود در زمينه شخصيت، وارد كردند. اخيراً روانشناسان علمى، اين نظريه را با تحقيق تجربى در آميخته‏اند و به اين نتيجه رسيده‏اند كه احترام به خودِ مثبت، با عملكرد مناسب‏تر و مؤثّرتر مرتبط است. براى مثال، افسردگى با نوعى ارزيابيهاى انتقادى و منفى بيش از حد درباره خود، ارتباط داده شده است.
سلامت غريزه «احترام به خود»، بويژه در كودكان، امرى ارزشمند محسوب مى‏گردد ؛ زيرا به مثابه بنيانى براى ادراكات كودك از تجارب زندگى عمل مى‏كند. كفايت اجتماعى - عاطفىِ ناشى از چنين شناخت مثبتى از خود، مى‏تواند نيرويى باشد كه در جهت اجتناب از مشكلات جدّى بعدى به كودك، كمك مى‏كند.
در «راهنماى تشخيصى - آمارى بيماريهاى روانى» منتشر شده از سوى انجمن روان‏پزشكى امريكا (1987م) كه مِلاكهاى آن در اغلب تشخيصهاى روان‏پزشكى به كار مى‏رود، ضعف احترام به خود، به عنوان ويژگى بسيارى از بيماريهاى دوران كودكى معرّفى شده است، از جمله: اختلال «كمبود توجّه» و بيمارى «اجتناب از جمع» (كه شكل شديدى از اضطراب اجتماعى است).
در هر حال، اين امر محتمل به نظر مى‏رسد كه تقويت «احترام به خود» مى‏تواند برخى مشكلات دوران كودكى را كه به مشكلاتى با ماهيت دشوارتر منجر مى‏گردند، تا حدى متعادل سازد. كودكى كه درباره خويش احساس خوبى دارد، مى‏تواند از عهده مشكلاتى كه با آنها مواجه مى‏گردد، برآيد، به طورى كه آنها ديگر به مشكلات بزرگ‏ترى براى او تبديل نشوند.
عزّت نفس و موفقيتهاى فردى و اجتماعى
به نظر مى‏رسد احترام به خود، علاوه بر اينكه جزئى از سلامت روان است، با موفقيت تحصيلى هم ارتباط دارد. محققين بسيارى به وجود رابطه‏اى ميان «احترام به خود» و نمره‏هاى بالا در مدرسه پى برده‏اند. البته نمى‏توان مطمئن بود كه «احترام به خودِ» قوى باعث كسب نمرات بالا مى‏گردد يا بر عكس ؛ اما احتمالاً عليّت در هر دو جهت عمل مى‏كند. مطمئناً نظر فرد در مورد عملكرد تحصيلى خودش، بر «خود سنجىِ» او اثر مى‏گذارد. در مقابل، بر مبناى پديده‏اى كه «پيشگويى كام‏بخش» ناميده مى‏شود، اعتقادات فرد در مورد خودش، حتى گاهى على‏رغم تواناييهاى واقعى او، بر نحوه عملكردش تأثير زيادى مى‏گذارد.
به طور خلاصه، احترام به خود، جنبه مهمى از عملكرد كلّى كودك است و به نظر مى‏رسد احترام به خود به صورت تعاملى با حوزه‏هاى ديگرى (از جمله: سلامت روان، عملكرد تحصيلى و كليه شئون زندگى فردى و اجتماعى و مادى و معنوى) ارتباط دارد و همچنين در تمام ادوار حيات (از دوران كودكى و جوانى تا ايام ميانسالى و پيرى)، يكى از اركان اساسى خوشبختى است.
خانواده‏هايى كه اعضاى آنها با عزّت نفس و شرافت اخلاقى خو گرفته‏اند و به پستى و فرومايگى آلوده نشده‏اند، از بسيارى از گناهان و پليديهاى اخلاقى كه منشأ فساد و تيره‏روزى است، منزّه و مبرّا هستند.
كشورى كه افراد آن با عزّت نفس بار آمده‏اند و در نظر مردم و حكومت، شرافت اخلاقى، مهم و لازم الرعايه شناخته شده است، دروغ و تملّق گويى، دزدى و رشوه‏خوارى، خدعه و فريبكارى و خلاصه بسيارى از گناهان و ناپاكيهاى اخلاقى به آن، راه ندارد. عزّت نفس، خود به خود، مردم را به راه وظيفه‏شناسى سوق مى‏دهد و از اعمال ضد اخلاقى بر حذرشان مى‏دارد.
حضرت على(ع) مى‏فرمايد: «كسى كه نفس شرافتمند و با عزّت دارد، هرگز آن را با پليدى گناه، خوار و پست نخواهد ساخت».(3)
فقدان عزّت نفس
بنابراين، عزّت نفس در ساخت و تشكيل بُعد روانى فرد و جامعه تأثير بسزايى دارد. همچنين در رسيدن به كمالات عاليه، فرد و جامعه را هدايت كرده، در ارتقاى بهداشت روانى آنها نيز نقش بسيار مهمى ايفا مى‏كند، تا جايى كه جامعه‏اى كه افراد آن از عزّت نفس بى‏بهره باشند، شهروندانى متعهّد و مسؤليت‏پذير ندارد و از آنجا كه چگونگى برقرارى ارتباط جزو مهارتهاى اساسى در هرگونه تشكّل اجتماعى است، شهروندان آن، توانايى برقرارى ارتباط سالم را ندارند و انسجام و درك و فهم متقابل بين آنها ضعيف يا مختل است.
جامعه‏اى كه عزّت نفس بر آن غالب نيست، شهروندانش تسلّط و كنترل ارادى بر افكار، احساسات و رفتار خود ندارند و نيازهاى خود را به شكل نامعقول و نامشروعى ارضا مى‏كنند. اين افراد، شناخت صحيحى از واقعيت ندارند و نمى‏توانند واقعيت را درباره خود و ديگران، همان‏گونه كه هست، ادراك نمايند و برداشت صحيحى از شرايط و موقعيتها داشته باشند.
احساس كسلى و تنبلى‏اى دارند كه موجب فرسودگى جسم و جان آنها مى‏گردد و آنها را از بهره‏گيرى از با ارزش‏ترين سرمايه (يعنى عمر) باز مى‏دارد و اين احساس، به آنها دست مى‏دهد كه هيچ فايده‏اى به حال خود و جامعه ندارند ؛ هدف معيّنى از زندگى ندارند و اين بى‏هدفى، منجر به احساس پوچى مى‏گردد كه انسان را آسيب‏پذير مى‏سازد و او را در معرض آماج فشارهاى روانى قرار مى‏دهد.
در كل، مى‏توان گفت كه عزّت نفس، در سايه توجّه، محبّت، احترام و در يك كلام: «محبوبيتْ» شكل مى‏گيرد ؛ محبوبيتى كه از كودكى و فضاى خانواده آغاز مى‏شود.
منابع
آيين مهرورزى، كاشفى، 1376.
عزت نفس و سلامت روان، اسداللهى و موسوى، 1376.
روانشناسى حرمت‏نفس، ناتانيل براندن، ترجمه: جمال هاشمى، 1376 .
گفتار فلسفى: جوان، محمدتقى فلسفى، 1369.
________________________________________
1. غررالحكم، ص 117.
2. سوره منافقون، آيه 8 .
3. غررالحكم، ص 677 .

محمد غلامپور