دكتر حسين خنيفر
چكيده :
موفقيت امرى همه جانبه است و نقش امورى مانند حقايق، تخيلات و انعطاف در برنامه‏ريزى موفقيت انكارناپذير مى‏نمايد . بررسى اين امور و نقش آن‏ها در برنامه‏ريزى موفقيت و نيز زندگى انسان‏هاى موفق از مهم‏ترين مباحث اين مقاله به شمار مى‏آيد .
روان شناسان مى‏نويسند: موفقيت امرى همه جانبه و اصطلاحا Total است . اگر زندگى خود را مانند كودكى تصور كنيد كه پيوسته در حال رشد است هرگز خواهان رشد ناهمگون اعضاى آن نخواهيد بود; به عبارت ديگر، رشد و توسعه زندگى هر فرد در شرايط ايده‏آل بايد از هارمونى مناسب و هماهنگى فزاينده برخوردار باشد . بنابراين، اگر خواهان برنامه‏ريزى توسعه‏اى و كيفى هستيم، بايد همه جوانب پيشرفت را در نظر بگيريم و اگر در پى توفيقات روزافزونيم، بايد بدانيم اين امر مقدماتى دارد كه از قبل بايد فراهم كنيم و گرنه مانند افراد ناقص الخلقه جمجمه‏اى كوچك و پيكرى درشت‏خواهيم داشت; از برنامه‏هاى نيمه كاره آكنده مى‏شويم و اصطلاحا پر از نيمه‏هاى ناتمام مى‏شويم .
توجه به واقعيت‏ياد شده ما را بدين حقيقت رهنمون مى‏شود كه برنامه‏هاى زندگى نيز نيازمند برنامه‏ريزى‏اند . اين نگاه يعنى برنامه‏ريزى برنامه‏ها اصطلاحا فرا برنامه‏ريزى (1) خوانده مى‏شود . ما در زندگى با دسته‏هاى مختلفى از برنامه‏ها روبه‏رو هستيم كه به تنظيم و جهت دهى نياز دارند . تنظيم و بازيافت و اصطللاحا طراحى همه آن‏ها با همديگر برنامه زندگى ناميده مى‏شود . برنامه زندگى زمانى معنادار مى‏شود كه همواره دو پايه مهم در آن لحاظ گردد:
1 . اولويت گذارى و دسته بندى برنامه‏هاى مختلف و متنوع
2 . توجه به ميزان اهميت، ضرورت هر برنامه و طراحى دقيق روش‏هاى وصول به اهداف
در طراحى و اجراى برنامه‏هاى زندگى عناصر مختلفى چون حقايق، تخيلات، تلاش‏ها، حركت، اميد و انعطاف دخالت دارند .

حقايق
�قايق (2) بخش بسيار مهمى از حيات ما را شكل مى‏دهند . هيچ گاه نبايد حقيقت زندگى را خيال فرض كرد و خيال و تخيل را حقيقت پنداشت . هر كدام در جايگاه خود مهم، محترم و ارزشمند و تعيين كننده‏اند .
برخى از حقايقى كه بايد در برنامه‏ريزى برنامه‏ها ملاحظه شود، عبارت است از:
1 . وضع جسمى (قد، وزن، تناسب و . .). و قبول آن و تلاش براى كيفى كردن و ورزيده ساختن آن
2 . وضع اقتصادى فرد و تلاش براى بهبود آن و پرهيز از فرو غلتيدن به ورطه تنبلى و فقر خود خواسته يا تكاثر و حرص
3 . وضع خانوادگى و سوابق فرد و تلاش در جهت غنى سازى فرهنگى محيط خانوادگى
4 . موقعيت اجتماعى و پذيرش آن و تلاش در جهت كسب خوشنامى، جوانمردى، عفت و حياى مناسب
5 . موقعيت طبقاتى و ايمان به اين مساله كه طبقات الاهى بر مبناى ايمان و عمل نيك است .
6 . موقعيت استعداد و بهره هوشى و قبول اين مساله كه با معمولى‏ترين وضعيت هوشى حتى در حد متوسط نيز مى‏توان بسيارى از قله‏هاى دانش و پيشرفت را فتح كرد .
7 . موقعيت روانى و ايمان به اين مساله كه انسان بى‏مشكل وجود ندارد . همه با معضلات مختلف و متنوع درگيرند; ولى مى‏توان بسيارى از شرايط نامطلوب را تغيير داد و با انواع مشكلات شاهد مقصود را به دست آورد . بايد پذيرفت كه افراد موفق تافته جدا بافته نيستند; زيرا:
الف) بسيارى از مخترعان از دردهاى جسمى بالايى رنج مى‏بردند .
ب) بسيارى از نويسندگان دردهاى سهمگين به دوش مى‏كشيدند .
ج) بسيارى از فرهيختگان مصائب فراوان چشيدند .
دريا صفت‏ها
اساسا حركت، تلاش و پذيرش حقايق موفقيت را رقم مى‏زند و اسفندهاى زندگى را به ارديبهشت مى‏پيوندد .
شايد شنيده باشيد كه آدم‏هاى موفق، پرتلاش و متفاوت، مانند انيشتين و تولستوى، كمى آشفته به نظر مى‏رسيدند . آن‏ها حقيقت زندگى و لذت از جستن و يافتن و شدن و ساختن و برنامه‏هاى كلان و بلند پروازى‏هاى خود را از روح دريا گرفته‏اند . تولستوى كه در ادبيات جهان و خلق شاهكارهاى جاودان جايگاهى رفيع دارد، رمان عظيم جنگ و صلح را پس از حدود 7 سال تلاش به پايان رساند و آن گاه 7 بار پاكنويس كرد .
اين اثر با حدود پانصد شخصيت دورنمايى بسيار ظريف از يك دوران مهم تاريخى روسيه را با تمام جوانب داستان نويسى و حقايق ملموس تاريخى به نمايش مى‏گذارد . گابريل گارسيا ماركز، نويسنده كلمبيايى و برنده جايزه نوبل ادبى درباره اين رمان مى‏گويد: بهترين كتاب و اثر كلاسيك ادبى دوران ما و تمام دوران‏ها جنگ و صلح تولستوى است .
افرادى كه اين گونه برتارك ادب، علم، اختراع، نظريه‏پردازى و توفيقات روزافزون مى‏درخشند، «درياصفت‏» اند . به قول دكتر كدكنى:
حسرت نبرم به خواب آن مرداب
كآرام درون دشت‏شب خفته است
دريايم و نيست‏با كم از طوفان
دريا همه عمر خوابش آشفته است (3)
ملاك‏هاى انسان علمى و دريا صفت
1 . توسعه همه جانبه خود را جدى مى‏گيرد .
2 . براى تمام مراحل زندگى برنامه‏هايى تعريف و به آن‏ها عمل مى‏كند .
3 . به اصل برنامه‏ريزى برنامه‏ها وقوف دارد .
4 . بر مبناى شناخت و مطالعه و مشورت تصميم مى‏گيرد .
5 . كاركردگرا است .
6 . از نظمى منطقى و درونى برخوردار است و نظم و هماهنگى در فعاليت‏هايش مشاهده مى‏شود .
7 . آينده‏نگر، آينده‏نگران و آينده‏ساز است .
8 . قبل از هر اقدامى مى‏انديشد .
9 . حرف آخر را اول نمى‏زند .
10 . تيزبين، ريزبين، جامع‏نگر و منعطف است .
تخيلات (4)
عنصر خيال و تخيل با خيالپردازى تفاوت دارد . انيشتين مى‏گويد: «تخيل مهم‏تر از دانش است .» (5) همچنين ديزرائيلى مى‏نويسد: «تخيل فرمانرواى جهان است .» (6)
در طراحى (برنامه‏ريزى برنامه‏ها) تخيل جايگاهى ويژه دارد . انسان به كمك تخيل به ماكت‏سازى برنامه‏ها و آينده در ظرف حال مى‏پردازد . تخيل نيروى قدرتمندى است كه گاه با الفاظ قابل تعبير و تفسير نيست .
تخيل خوب و برنامه‏ريزى جامع
تخيل خوب براى برنامه‏ريزى خوب بسيار اهميت دارد . يكى از عوامل ضعف اراده، حافظه و كمبود موفقيت فقدان تخيل خوب است . كسانى كه از ضعف اراده و حافظه و كمبود موفقيت رنج مى‏برند، در حقيقت تخيل خود را نابود كرده‏اند; به گونه‏اى كه ذهن‏شان قدرت خلق تصاوير را از دست داده است .
هر وقت ما اطلاعاتى را در خزانه حافظه ثبت مى‏كنيم، از قوه تخيل و قدرت عينى‏سازى خود براى خلق تصاوير بهره مى‏بريم . سهولت‏يا دشوارى به خاطر آوردن اطلاعات به قابليت و توان تصويرسازى بستگى دارد .
بنابراين، تخيل خود را در جهت طراحى برنامه‏هاى كلان پرورش دهيد . هر چه تخيل رشد يافته‏تر باشد، راه حل‏ها و برنامه‏ها و حركت‏ها و تحولات سريع‏تر و آسان‏تر تحقق مى‏يابد .
تخيل و موفقيت
صاحب‏نظران معتقدند ما بايد در برنامه‏هاى زندگى، بلند پروازى‏ها و بالندگى‏هاى خود از قوه خيال و رؤياپردازى و تجسم خلاق محافظت كنيم; زيرا انسان‏هاى جاويدان كه اختراعات و اكتشافات و تحولات را رقم زده‏اند خيال‏پردازانى بودند كه آرزوها و سرشت‏خود را براى ارائه خدمتى منحصر به فرد به بشريت در آميخته‏اند . لئوناردو داوينچى در دوازده سالگى با خويش چنين پيمان بست: «روزى من يكى از بزرگ‏ترين هنرمندان تاريخ جهان خواهم شد و با بزرگان و فرهيختگان همتا خواهم شد و با آنان معاشرت خواهم كرد .»
برادران رايت از رؤياى پرواز به هواپيما رسيدند . برادران مونگل فيد در فرانسه با تخيلات كودكانه بالاخره بالن را به آسمان فرستادند . رؤياى يك اتومبيل ارزان براى هر نفر، هنرى فورد رابه خط توليد انبوه اتومبيل هدايت كرد . نيل آرامسترانگ، نخستين انسانى كه به ماه گام نهاد، حتى در كودكى بااين رؤيا زندگى مى‏كرد كه روزى در صنعت هوانوردى اثرى از خود به جاى بگذارد .
چنان كه پيدا است، همه چيز از رؤيا آغاز مى‏شود . حامى رؤياى خود باشيد .
اگر هرگز رؤيايى نداشته‏ايد، رؤيايى كه به حقيقت پيوسته باشد نخواهيد داشت .
تمرين ذهنى
قوه تخيل در ميزان موفقيت در برنامه‏هاى زندگى بسيار مؤثر است . آزمايش زير كه چند سال پيش به انجام رسيد، ميزان تاثير تخيل در موفقيت را آشكار مى‏سازد:
دانش‏آموزان دبيرستانى كه از توانايى‏هاى نسبتا يكسان برخوردار بودند، به سه گروه تقسيم شدند . گروه اول روزى يك ساعت و به مدت يك ماه به تمرين پرتاب آزاد توپ بسكتبال پرداختند . گروه دوم كه گروه گواه اين آزمايش بود، در اين مدت تمرينى انجام نداد; و اعضاى گروه سوم روزى يك ساعت‏به طور ذهنى پرتاب آزاد را تمرين كردند . پس از يك ماه اين نتايج‏به دست آمد:
اعضاى گروه نخست‏به طور متوسط 2 درصد پيشرفت كردند . گروه دوم 2 درصد نزول داشتند و گروه سوم كه فقط به تمرين ذهنى پرداخته بودند 5/3 درصد افزايش بازدهى يافتند .
نتايج اين آزمايش تاييد فرضيه‏اى است كه مى‏گويد: «تمرين در تخيل نتايج‏برجسته‏اى به بار مى‏آورد .» آيا هيچ وقت‏به طور ذهنى به توپ ضربه زده‏ايد؟ يا در يك مصاحبه شركت جسته‏ايد؟ يا ماشين خود را با دنده عقب پارك كرده‏ايد؟
اين‏ها نمونه‏هايى از تمرين‏هاى ذهنى است كه بسيارى از ما، بى‏آن كه به آن‏ها فكر كنيم، در زندگى روزمره انجام مى‏دهيم . اين تمرين‏ها فرآيندهايى كودك گونه و تخيلى و بسيارى ارزشمندند .
هر وقت كارى مى‏كنيم، مثلا ضربه‏اى به توپ گلف مى‏زنيم، در واقع بدن ما در حال پاسخگويى به برنامه‏هايى است كه به سلول‏هاى مغز ما داده شده است . اين برنامه‏ها درست مانند يك برنامه كامپيوترى به جسم ما مى‏گويند: «اين كار را بكن، آن كار را بكن‏» . اگر برنامه خوبى داشته باشيد ضربه خوبى خواهيم زد; اما اگر برنامه‏اى كه به مغز خود داده‏ايد، برنامه «من نمى‏توانيم اين كار را انجام بدهم‏» باشد، ديگر چاره‏اى جز يك پياده روى طولانى در زمين بازى نخواهيد داشت .
بسيارى تصور مى‏كنند تنها راه پيشرفت در يك مهارت تمرين عمل آن است، اما چنين نيست . البته شما مى‏توانيد سلول‏هاى مغزى خود را با استفاده از تمرينات عملى از نو برنامه‏ريزى كنيد; اما اين بهترين راه نيست . سريعت‏ترين راه براى پيشرفت در هر زمينه‏اى همراه كردن تمرينات جسمانى منظم با تمرينات ذهنى منظم است . يافته‏هاى علمى اخير ثابت كرده است هنگامى كه ما خود را در حال انجام عملى تجسم مى‏كنيم، درست مانند وقتى كه واقعا آن عمل را انجام مى‏دهيم، مى‏توانيم برنامه‏هاى ذهنى خود را دگرگون سازيم . مغز ما براى ايجاد رفتارهاى نوين در سلول‏هاى خود تغييرات الكترو شيميايى پديد مى‏آورد .
از يك طرف ما مى‏خواهيم برنامه‏هاى سلول‏هاى مغز ما حتى الامكان كامل و بى‏نقص باشد و از سوى ديگر، مى‏دانيم ذهن تنها جايى است كه مى‏توان هر كارى را در آن در حد كمال انجام داد . بنابراين، براى كسب بهترين نتايج همواره به تمرين ذهنى و تمرين جسمانى نيازمنديم .
ما مى‏توانيم بازى ويژه، ورزش خاص، صحبت كردن در ميان جمع، كسب اعتماد به نفس، مهارت‏هاى رانندگى و تمام فنون ديگر را با نشستن در يك مكان و تمرين ذهنى و تخيل بهبود بخشيم . اين اصل بارها و بارها از طريق آزمايش‏هاى دقيق و كنترل شده به اثبات رسيده است . «دكتر ماكسول مالتز» در كتاب معروف سيبرنتيك روانى مثال‏هايى از بازيكنان بسكتبال نقل كرده است كه با استفاده از اين تكنيك‏ها به طور قابل ملاحظه‏اى مهارت‏هاى خود را بهبود بخشيده‏اند . قهرمانان المپيك و ورزشكاران حرفه‏اى از فن (عينى نگرى شهودى) استفاده مى‏كنند . بنابراين، اصلا تعجبى ندارد كه آن‏ها را با چشم‏هاى بسته در وسط زمين بازى و در حال تمرين ذهنى رشته ورزشى خود ببينيم . آن‏ها مشغول نشاندن الگوهايى از كمال در ضمير ناهشيار خود هستند كه ارائه يك بازى پيشرفته را تضمين مى‏كند . البته مراد از بيان اين حقايق انكار ارزش تمرينات عملى نيست . هدف تاكيد اين واقعيت است كه تصور ذهنى نتايج آرمانى به ما كمك مى‏كند بسيار زودتر و با تلاش كم‏تر ظرفيت‏ها و توانائى‏هاى خويش را دريابيم .
انعطاف پذيرى
واژه مهم ديگرى كه در طراحى و اجراى برنامه‏هاى زندگى ضرورت تام دارد، انعطاف پذيرى است . انعطاف پذيرى سبب مى‏شود خشك و متحجرانه به برنامه‏ها نگاه نكنيم و همواره جايگاهى از تغيير و اصلاح را مد نظر داشته باشيم . انسان، به دليل انعطاف پذيرى‏اش، براى تاثير پذيرى از محيط پيرامون خود بسيار مستعد است . حتى ما قادريم به بخشى از محيط تبديل شويم . انعطاف عامل ذهن ورزى در برنامه ريزى است، امروزه عقيده بر اين است كه ذهن اندوزى و خشكى يافته‏ها و برنامه‏ها مانع ذهن‏ورزى و ورزيدگى روانى است . اوشو (7) ، عارف بزرگ، درستايش ذهن مى‏گويد: «شما جهان را آن طور كه هست نمى‏بينيد، بلكه طورى جهان را مى‏بينيد كه ذهنتان به شما ديكته مى‏كند .»
اصل تعادل
در طراحى برنامه‏ها و برنامه‏ريزى‏ها بايد همواره تعادل (8) داشت . بايد هر كارى در فاز اهميت و ضرورت خويش تعريف شود و از بالا و پايين بودن بى‏قاعده كفه‏ها پرهيز گردد . در اصل تعادل عقيده بر اين است كه: كاسه‏ات را زياده پركنى، سرريز خواهد شد . چاقويت را مدام تيز كنى، كند خواهد شد . فقط دنبال پول و امنيت‏باشى، قلبت هيچ گاه آرام نخواهد شد . فقط به رضايت مردم اهميت دهى، - و از رضايت‏خدا غافل شوى - اسير آن‏ها خواهى شد . كارت را انجام بده، درست انتخاب كن، با برنامه و در برنامه و با كارنامه باش كه آرامش در آن نهفته است .
حضرت مولى الموحدين اميرالمؤمنين على (ع) از بحث تعادل با عنوان «نمرقة الوسطى; تكيه‏گاه ميانه‏» ياد مى‏كنند و بر آن تاكيد مى‏ورزد .
نكته جالب اين كه در برنامه مهمى چون عبادت و نجوا با خداوند نيز به برنامه‏ريزى نيازمنديم . خداگويى و خداجويى كافى نيست . حتى افرادى كه دائما در جست و جوى خداوند و در پى او سرگردانند، وى را كم‏تر مى‏يابند . كسانى كه به جاى جست و جوى ظاهرى به زندگى بر اساس آنچه خداوند خواسته است روى مى‏آورند، خدا را مى‏يابند .
نتيجه:
يافتن خداوند به زندگى بر اساس آنچه خدا مى‏خواهد، بستگى دارد نه جست و جوى او . او همه جا هست و به جستن نياز ندارد . اگر آدمى در برنامه زندگى خواست وى را اصل قرار دهد، حتما او را خواهد ديد . به همين سبب، انسان در برنامه‏ريزى برنامه‏هاى زندگى به امور زير نياز دارد:
1 . توكل به خدا
2 . حركت اصولى
3 . قبول حقايق
4 . عنايت‏به تخيل و ساحت‏هاى آن
5 . انعطاف‏پذيرى
فراموش نكنيم كه افراد خلاق و با برنامه هميشه سعى دارند راه‏هاى دشوار و متفاوت را امتحان كنند; اگر هميشه در مسير هموار و عادى گام برداريم، هرگز خلاق نخواهيم شد; زيرا راه هموار يعنى راه كشف شده توسط ديگران و دنياى پرفراز و نشيب برنامه‏ها به خلاقيت نيازمند است .
پى‏نوشت:
1. Meta Planing.
2. Facts.
3. در كوچه باغ‏هاى نيشابور، محمدرضا شفيعى كدكنى .
4. Imaginations.
5و6 . راز شادزيستن، اندرو متيوس، ترجمه وحيد افضلى راد، ص‏68 .
7. Flexability.
8 . يادداشت‏هاى ممنوعه برداشت‏هاى وارونه، عبدالعظيم كريمى، ص‏119 .
9. Balance.
10 . نارضايى خلاق، كريشنامورتى، ترجمه مرسده لسانى، ص‏51 .
11 . تربيت اسلامى، شماره 6، مقاله دكتر خسرو باقرى .