جواد محدثى

در «راه زندگى‏» ، نيازمند همراهيم .
دوستان، مى‏توانند بعضى از همراهان ما باشند و «دوستى‏» مى‏تواند كمكى براى بهتر پيمودن اين مسير باشد، چه در زمينه دانشجويى و علم آموزى، چه زندگى و معيشت، چه بعد فكرى، روحى و اخلاقى .
آنان كه نمى‏توانند با كسى «طرح دوستى‏» بريزند و ديگران دوست ندارند با آنان همدم و همنشين و همراه شوند، اغلب به نقطه ضعف‏ها و خصلت‏هاى اخلاقى ايشان برمى‏گردد كه عامل گريز يانفرت يا جذب نشدن ديگران است . شايد نوع رفتار و اخلاق خوب بايد، يكى از اين عوامل باشد .
از قديم گفته‏اند كه دكان عسل فروش بداخلاق، خلوت و بى‏مشترى است و دكان سركه فروش خوش اخلاق، پرمشترى . يعنى فقط نوع كالاى مورد عرضه نيست كه عامل جذب يا دفع است، بلكه كيفيت عرضه و نوع برخورد هم مؤثر است .
چه قدر شيرين است اين سخن حكيمانه مولا على (ع) كه فرمود:
«اعجز الناس من عجز عن اكتساب الاخوان و اعجز منه من ضيع من ظفربه منهم; ناتوان‏ترين مردم كسى است كه از دوست‏يابى ناتوان باشد و ناتوان‏تر از او كسى است كه دوستانش رانتواند نگه دارد .» (1)

و چقدر زيبا سعدى اين مفهوم را چنين بازگو كرده است كه: «دوستى را كه به عمرى فرا چنگ آرند، نشايد كه به يك دم بيازارند .» (2)
پس، هم يافتن دوست و داشتن روحيه جمعى و همكارى و همراهى و همدلى و همدردى مهم است و يك «هنر» محسوب مى‏شود . هم حفظ دوستان و دوستى‏ها و تحكيم رابطه‏ها و تقويت پيوندها . به خصوص، دوستان خوب و با كمال دوران دانشجويى را نبايد به اين سادگى فراموش كرد و از دست داد .
اين هم از حرف‏هاى كهنه و در عين حال نو و به روز است كه دوستى با هر كس نشايد و دوستى با بدان نبايد و دوستى‏هاى بر سر هوس نپايد و اين كه دوست‏خوب و بد داريم و:
همنشين تو از تو به بايد
تا تو را عقل و دين بيفزايد
ضرورى است كه «دوست‏» را از «دوست نما» بشناسيم و از آنان كه اهل تملق و ريا و دورويى و نقش بازى كردن و چاپلوسى و اهل بردن دل و دين‏اند، بپرهيزيم و به دوستى تكيه و اعتماد كنيم كه بتواند تكيه‏گاه ما باشد، نه آن كه خودش هم بى‏ريشه و پوك و سست و بسته به جاى ديگر باشد!
دوست، همدم تنهايى‏هاى انسانى و شريك غم‏ها و شادى‏هاى او و بازوى يارى رسان در نيازمندى‏ها و تكيه گاهى مناسب در مشكلات و گرفتارى‏ها و مشاورى خيرخواه در لحظات ترديد و ابهام است، و در واقع، يك «سرمايه معنوى‏» است، نامش دوست .
و اگر چنين نبود، دوست نيست، رهزنى در نقاب دوست است .
چه كسانى شايسته عنوان قشنگ و دوست داشتنى «دوست‏» است؟
چه ملاك‏هايى مى‏تواند مورد نظر در انتخاب دوست‏يا ادامه يك دوستى باشد؟
چه بخواهيم چه نخواهيم، از دوستان و همنشينانمان رنگ و اثر مى‏پذيريم و خصلتهاى ما به شكل خلق و خوى آنان در مى‏آيد، گاهى هم (البته اگر ما قوى‏تر و اثر گذاتر باشيم) مى‏توانيم خصلت‏هاى دوستان خود را تغيير دهيم .
باز هم يك حرف قديمى، اما هميشه تازه:
تو اول بگو با كيان زيستى
پس آنگه بگويم كه تو كيستى
اين، يعنى اين كه معيار ديگران در قضاوت نسبت‏به ما، دوستانمانند،
يعنى اين كه خوبى و بدى و صلاح و فساد ما را از دوستان و معاشرانمان مى‏شناسند،
سخنى زيبا از پيامبر خوبى‏ها و زيبايى‏ها، حضرت رسول اكرم (ص):
مثل همنشين خوب و شايسته، مثل عطار است، كه اگر از عطر خودش هم به تو ندهد، ولى از بوى خوش او به تو مى‏رسد و معطر مى‏شوى . و مثل همنشين بد، همچون كوره آهنگرى است، كه اگر لباس تو را هم نسوزاند و جرقه‏هاى آتش بر جامه‏ات نيفتد، بوى كوره و دود و دم آهنگرى تو را هم مى‏گيرد . (3)
و چه خوب اين نكته حكيمانه در كلام سعدى و در شعر «گلى خوشبوى در حمام، روزى . . .» انعكاس يافته و گل ناچيز، در اثر همنشينى با گل، خوشبو مى‏شود و ديگران را از بوى دلاويز خويش سرمست مى‏كند و سبب آن را هم مصاحبت چند روزه با گل معرفى مى‏كند .
تمثيل زيباى ديگرى در اثر گذارى دوست‏يا تاثيرپذيرى از دوست، كلام مولا على «ع‏» است كه مى‏فرمايد:
«همنشينى با نيكان، براى انسان نيكى به همراه مى‏آورد، مثل بادى كه بر بوستان معطر مى‏گذرد، با خودش بوى خوش به همراه مى‏برد . همنشينى با بدان، براى انسان شر و بدى مى‏آورد، مثل بادى كه بر لجنزار و فضاى متعفن مى‏گذرد، با خودش عفونت و بوى بد مى‏برد .» (4)
شگفت از برخى ساده لوحان است كه مغرورانه مى‏پندارند خود ساخته‏اند و خطر از آنان گذشته و با هر كس و هر گروه رفاقت و همنشينى كنند، رنگ نمى‏گيرند . شايد هم از تعبير «ساده لوح‏» برآشوبند و برنجند، ولى رنجش آنان واقعيت را تغيير نمى‏دهد .
چه بسيار كسانى كه به قصد نجات غريق رفته‏اند، اما خودشان طعمه امواج شده‏اند . چه بسيار كسانى كه به قصد اصلاح يك معتاد، جلو رفته‏اند، ولى خودشان هم دچار اعتياد شده‏اند .
وسوسه‏هاى ابليس، بسيار رنگارنگ و جذاب است .
بعضى هم دوست دارند هر چيز را «تجربه‏» كنند و گاهى همين تجربه‏ها آنان را از هستى ساقط مى‏كند و گرفتار ندامت جبران‏ناپذير مى‏شوند . مگر مى‏شود «زهر» را خورد، به انگيزه اين كه «ببينيم چه مى‏شود» ؟
نگاه به اطراف و دوروبرى‏ها سازنده و مفيد است، ارزيابى دوستان هم لازم .
يك دم به خود آ و ببين چه كسى؟
به كه بسته دل و به كه همنفسى؟
حال كه از «دوستى‏» گفتيم و از دوستان، چند نكته سودمند هم از سالكان و رهپويان و راهنمايان بشنويم و بخوانيم:
- از هر چيز تازه‏اش را انتخاب كن و از دوست، قديمى‏اش را .
- از نشانه‏هاى بزرگوارى انسان، حفظ دوستان قديمى است .
- دوست‏خود را زياد عتاب و سرزنش نكنيد، كه «كينه‏» مى‏آورد .
- دوست واقعى كسى است كه عيب دوست‏خود را در نهان و به خود او بگويد، نه آشكارا و نزد ديگران .
- خداوند، تداوم دوستى‏ها را دوست دارد، پس بر دوستى‏هاى خود استمرار بخشيد .
- محبت و دوستى خود را بى‏جا و بى‏مورد مصرف نكنيد، كه اين‏گونه دوستى‏ها در معرض گسستن است .
- حق دوستان خود را به بهانه دوستى و رفاقت، ضايع نكنيد .
- افراد را بيازماييد، آن‏گاه از آنان دوست‏برگزينيد .
- حسن خلق، موجب افزايش دوستان مى‏شود و بداخلاقى انسان را تنها مى‏سازد .
- با فرومايگان دوست نشويد، چون بر خوشيها و نعمت‏هاى شما حسد مى‏ورزند و در گرفتارى‏ها زبان به ملامت مى‏گشايند .
- همنشينى و دوستى با احمق، عذاب روح است .
- از دوستى با كسى كه فكرش خوب، ولى عملش بد است‏بپرهيز، چرا كه انسان را با همنشين مى‏شناسند .
- كسى كه به فرومايگان و شروران نزديك شود، مورد اتهام قرار مى‏گيرد .
همه اين نكته‏هاى نغز و رهنمودهاى كاربردى، از سخنان امام سالكان، حضرت على (ع) است .
بارى . . . ناگفته نماند كه همه اين دوستى‏ها و رفاقت‏ها وقتى ارزشمند است و قابل تحسين و تقديس، كه مبناى صحيح و عقلايى و دينى داشته باشد و آلوده به گناه و بيرون از دايره آيين وحى و رضاى خدا نباشد و تا هست، چنين باد!
پى‏نوشت:
1 . نهج البلاغه، فيض الاسلام، حكمت 11 .
2 . گلستان سعدى، باب هشتم .
3 . ميزان الحكمة، ج 9، ص 50 .
4 . غررالحكم، ج‏4، ص 202 و 205 .